Γιατί το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας μένει «Στη σκιά του Στάλιν» -Το νέο βιβλίο του Νίκου Μαραντζίδη

«Μικρό Στάλιν» αποκαλούσαν τον Νίκο Ζαχαριάδη. Εδώ ο Στάλιν στη φωτογραφία που επελέγη για το εξώφυλλο του βιβλίου
ΚΑΤΕΡΙΝΑ Ι. ΑΝΕΣΤΗ
06/03/2023  12:00
«Με αυτά και με εκείνα, το ΚΚΕ παρέμεινε το τελευταίο σταλινικό κόμμα της Ευρώπης». Αυτή είναι η τελευταία πρόταση στο βιβλίο του Νίκου Μαραντζίδη για το ΚΚΕ. Εξαιρετικά μεστό σε στοιχεία και με πυκνή αφήγηση, ήδη όμως προκαλεί τους πρώτους σπινθήρες. Το διαβάσαμε.

Δεν μπορείς να μελετήσεις τον κομμουνισμό με την ίδια ψυχραιμία που οι βιολόγοι μελετούν τις πεταλούδες. Αυτό έλεγε η περίφημη Γαλλίδα ιστορικός Ανί Κριζέλ. Δασκάλα του Νίκου Μαραντζίδη, του καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και συγγραφέα, που μετά από σχεδόν δύο δεκαετίες έρευνας παρέδωσε στο κοινό το βιβλίο του «Στη σκιά του Στάλιν. Μια παγκόσμια ιστορία του ελληνικού κομμουνισμού» (Εκδόσεις Αλεξάνδρεια).

Ήδη έχουν ακούσει αρκετούς να ομολογούν ότι δεν το έχουν διαβάσει ακόμα, αλλά είναι πεπεισμένοι ότι θα πρόκειται για ένα μανιφέστο αντικομμουνισμού. Όσο θα περνούν οι μέρες και το βιβλίο θα αρχίσει να διαβάζεται -είναι εξαιρετικά πυκνό, εκτενές, με πλήθος αναφορών σε πρόσωπα, συνέδρια, μετακινήσεις στα Βαλκάνια-, είμαι πεπεισμένη ότι θα ανοίξει έναν μεγάλο διάλογο, αλλά και μια έντονη πολεμική και αντιπαραθέσεις. Φαίνεται ότι και ο ίδιος ο συγγραφέας είναι έτοιμος για αυτό που θα ακολουθήσει.

Όταν ακόμα και στο θέμα του Εμφυλίου, στην Ελλάδα οι βιβλιογραφικές απόπειρες μόλις έχουν αρχίσει να αντιμετωπίζονται με λιγότερη πολεμική και καταγγελίες από τις «απέναντι» πλευρές της ανάγνωσης, το θέμα της μελέτης του ΚΚΕ στο πλαίσιο του ιστορικού και ευρύτερου γεωγραφικού περιβάλλοντος όπου γεννήθηκε και αναπτύχθηκε είναι ακόμα σεισμογενές. Εύφλεκτο.

«Εκείνο που κανείς δεν γνωρίζει είναι ότι ακόμη ριγώ όταν σιγογραγουδώ τον ύμνο της Διεθνούς, με τους γαλλικούς στίχους, κάποια μελαγχολικά βράδια που θυμάμαι τον πατέρα μου» γράφει ο Νίκος Μαραντζίδης στον πρόλογο του βιβλίου του.
Η διαδρομή του ΚΚΕ από την ίδρυσή του το 1918 ως το 1957 -αλλά ουσιαστικά με αναφορές μέχρι την αυτοκτονία του Νίκου Ζαχαριάδη τον Αύγουστο του 1973 στο Σουργκούτ της Δυτικής Σιβηρίας- καλύπτεται στο βιβλίο. Περνάει, όμως, μέσα από τη δαιδαλώδη ιστορία των κομμουνιστικών κομμάτων της εποχής κυρίως στα Βαλκάνια, στη σκιά της Μόσχας και του Στάλιν. Είναι εντυπωσιακός ο τρόπος με τον οποίο η τρικυμιώδης διαδρομή του ΚΚΕ και κυρίως η σχεδόν σκληρή μοίρα των διαδοχικών επικεφαλής του επηρεάστηκαν από τα κομμουνιστικά κόμματα της Ανατολικής Ευρώπης και τη Μόσχα.

Ο Μαραντζίδης ακολουθεί τα ίχνη και επιχειρεί να βρει τη διαδρομή του λαβύρινθου, εκκινώντας την έρευνα το 2005, όταν γνώρισε τον Πολωνό ιστορικό Αντρέι Πατσκόφσκι στο Παρίσι και απέκτησε πρόσβαση σε έγγραφα για τον ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο και την εμπλοκή σε αυτόν κρατών της Κομινφόρμ και κυρίως της Πολωνίας. Μελέτησε, φυσικά, το αρχείο του ΚΚΕ μεταξύ άλλων.

Το πρώτο μέρος του βιβλίου καλύπτει την περίοδο από το 1918 ως το 1939, όπου βλέπουμε τον μετασχηματισμό του ΚΚΕ σε σημαντική εγχώρια δύναμη με παρουσία στη διεθνή κομμουνιστική σκηνή. Το δεύτερο μέρος φτάνει ως το 1956 και στα πρώτα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, καταλήγοντας στο 20ό συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης. Τότε που ο Χρουστσόφ αποκήρυξε τα εγκλήματα του σταλινισμού.

Κεντρική μορφή της Ιστορίας, όπως αποτυπώνεται στο βιβλίο, αναδύεται ο Νίκος Ζαχαριάδης, ο «μικρός Στάλιν» όπως τον αποκαλούσαν.

Ο σταλινικός διεθνισμός του ΚΚΕ καθόρισε την άνοδο και την πτώση του
Οι αλλαγές προσώπων στη θέση του γενικού γραμματέα (δέκα στο διάστημα από το 1957) είναι ενδεικτικές της ιστορίας του. Μετά την πτώση της ΕΣΣΔ, τη μεγαλύτερη και λιγότερο εκρηκτική θητεία είχε ο Χαρίλαος Φλωράκης, ο οποίος αποχώρησε οικειοθελώς. Ο Νίκος Ζαχαριάδης ηγήθηκε από το 1931 ως το 1956. Ο Μαραντζίδης τονίζει ότι το ΚΚΕ δεν υπήρξε πιόνι της Μόσχας, κάτι που έδειξε και η προσωπική ιστορία του Ζαχαριάδη. Σημειώνει όμως:

«Όταν απώλεσε τη στήριξη του Στάλιν, ο Ζαχαριάδης ένιωσε προδομένος από τους Έλληνες συντρόφους του και εγκαταλελειμμένος από τους διαδόχους του Στάλιν, οι οποίοι είχαν τις δικές του προτεραιότητες και τους δικούς του ευνοούμενους. Η ειρωνεία της Ιστορίας είναι ότι το τέλος του “μικρού Στάλιν” επήλθε μέσω από τη χρήση των όπλων εκείνων στα οποία ο ίδιος τόσο πολύ πίστεψε: της τυφλής υπακοής και νομιμοφροσύνης αντί των γνήσιων πολιτικών κριτηρίων. Της κυνικής εκμετάλλευσης της δυσαρέσκειας, αντί της πραγματικής δημοκρατικής συμμετοχής στα κοινά. Φυσικά, τα όπλα αυτά ανήκαν στη φαρέτρα του μπολσεβίκου ήρωά του. Ουσιαστικά, ο σταλινικός διεθνισμός του Ζαχαριάδη και του ΚΚΕ ήταν εκείνος που καθόρισε τόσο την απότομη άνοδό του όσο και την τραγική του πτώση».

Κομβικό σημείο για το ΚΚΕ ήταν ο Μάρτιος του 1956, όταν η 6η Πλατιά Ολομέλεια του ΚΚΕ που συνήλθε στο Βουκουρέστι απόντος του Ζαχαριάδη, σφράγισε την αντιζαχαριαδιακή πολιτική, καθαίρεσε τον ίδιο από γενικό γραμματέα και άνοιξε την πόρτα της επιστροφής όσων είχαν αποπεμφθεί στο παρελθόν. Η Le Monde έγραφε τότε για τη θυσία του Ζαχαριάδη στο όνομα της πολιτικής της ειρηνικής συνύπαρξης. «Εν τέλει, η αποσταλινοποίηση εντός του κόμματος όπως η σταλινοποίηση τρεις δεκαετίες νωρίτερα, είχε αφετηρία τη Μόσχα και, όπως η σταλινοποίηση, έτσι και η αποσταλινοποίηση συνάντησε ισχυρές αντιστάσεις στο επίπεδο των εθνικών ηγεσιών».

Ο Νίκος Ζαχαριάδης
Το Μακεδονικό
Σταλινοποίηση, αποσταλινοποίηση αλλά και η στάση του ελληνικού κομμουνισμού στο μακεδονικό ζήτημα είναι από τους αρμούς του βιβλίου. Η Βαλκανική Κομμουνιστική Ομοσπονδία αντιμετώπιζε τις επιφυλάξεις των Ελλήνων για το μακεδονικό ζήτημα «ως σύμπτωμα ελλιπούς μπολσεβικοποίησης». Το 1924 το κόμμα άρχισε να αλλάζει δομή και ισορροπίες, αφού πάρα πολλά νέα στελέχη με ακτιβιστική διάθεση είχαν μπει στους κόλπους του, φέροντας στους ώμους το βάρος της Μικρασιατικής Εκστρατείας, του Πρώτου Παγκοσμίου, της μπολσεβίκικης επανάστασης, ενώ την ίδια χρονιά ο θάνατος του Λένιν και η ισχυροποίηση του Στάλιν άλλαζε το περίγραμμα συνολικά.

Η Βαλκανική Κομμουνιστική Ομοσπονδία (ΒΚΟ) εκφράζει σε επιστολή της τη δυσφορία της που «η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚ της Ελλάδας ακόμα θεωρεί ακατάλληλο το αίτημα για την ελευθερία και την ανεξαρτησία της Μακεδονίας και της Θράκης. Το Προεδρείο θεωρεί αυτή την άποψη εντελώς αβάσιμη και την καταδικάζει αποφασιστικά». Τον Νοέμβριο του 1924, υπό την επιρροή του Παντελή Πουλιόπουλου, οι σύνεδροι εξέφρασαν την άνευ όρων στήριξή τους στις αποφάσεις της ΒΚΟ, δηλώνοντας ότι ενστερνίζονται ρητώς «τον εθνικό επαναστατικό αγώνα των καταπιεζόμενων λαών της Μακεδονίας και της Θράκης με στόχο την ίδρυση ανεξάρτητων δημοκρατιών».

Οι ξένοι σύντροφοι που αδιαφορούν για τα συμφέροντα του ΚΚΕ
Ο Μαραντζίδης σημειώνει ότι το 1924 ήταν ένα από τα πλέον καθοριστικά χρόνια του Κομμουνιστικού Κόμματος και επειδή υπήρξε το έτος επίσημης ίδρυσης του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος και υιοθετήθηκε πλήρως το μπολσεβικικό μοντέλο κόμματος. Έτσι, ένα από κεντρικά ζητήματα που προσπαθεί να διαλευκάνει ο Μαραντζίδης είναι γιατί οι Έλληνες κομμουνιστές συνέδεσαν το μέλλον τους με ξένους συντρόφους «που αδιαφορούσαν καταφανώς για τα συμφέροντά τους;».

Ευκαιρίες που διαμορφώθηκαν, αλλά και η αδυναμία του κέντρου της Μόσχας να στηρίξει όπως επιθυμούσε το ΚΚΕ το ίδιο και το ΕΑΜ, καθορίζουν το σκηνικό αμέσως μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τότε που θεωρούσαν ότι είχαν τη χρυσή ευκαιρία ενίσχυσης της δύναμης. «Χωρίς αμφιβολία, χάρη στις εαμικές πολιτικές κοινωνικής δικαιοσύνης, το ΚΚΕ κατάφερε μεταπολεμικά να διαμορφώσει μια σημαντική πολιτική και εκλογική επιρροή, που αν δεν ήταν τα γεγονότα του Εμφυλίου Πολέμου, αναμφίβολα θα το καθιστούσαν βασικό πόλο στον μεταπολεμικό κομματικό ανταγωνισμό» παρατηρεί ο Μαραντζίδης.

Από τις 3 Δεκεμβρίου του 1944 ως τις 6 Ιανουαρίου του 1945 Αθήνα και Πειραιάς βρέθηκαν στο κέντρο των Δεκεμβριανών. «Παρά την εκτεταμένη διεθνή κριτική στον Τσώρτσιλ πως συμπεριφερόταν ως στυγνός αποικιοκράτης, οι βρετανικές ενισχύσεις παρέμειναν και η Μάχη της Αθήνας κερδήθηκε από την κολοβή κυβέρνηση και τους Βρετανούς υποστηρικτές της, κυρίως τους δεύτερους. Ο ΕΛΑΣ αναγκάστηκε να αποσυρθεί από την πρωτεύουσα, παίρνοντας μαζί του ως ομήρους εκατοντάδες επιφανείς Αθηναίους, πολλοί από τους οποίους χάθηκαν στη διάρκεια αυτής της τραγικής δοκιμασίας τους», γράφει ο Μαραντζίδης.

Από τη μία δεν περίμενε το ΚΚΕ την παρέμβαση της Βρετανίας σε τέτοια έκταση, από την άλλη υπερεκτίμησαν τις υποσχέσεις των ξένων συντρόφων τους για υποστήριξη. «Οι Σοβιετικοί δεν ανταποκρίθηκαν ούτε καν στο αίτημα των Ελλήνων για ηθική στήριξη» γράφει ο Μαραντζίδης. «Η Πράβδα δεν είχε στείλει ανταποκριτές στην Ελλάδα και δημοσίευσε μόνο σύντομα ρεπορτάζ βασισμένα σε τηλεγραφήματα από το Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη».

Στον επίλογο του βιβλίου των 396 σελίδων, ο Νίκος Μαραντζίδης φτάνει στον Φεβρουάριο του 1991 και στο 13ο Συνέδριο του Κόμματος με την επικράτηση της Αλέκας Παπαρήγα, την αποχώρηση του Γιάννη Δραγασάκη της ανανεωτικής πτέρυγας μαζί με 45 μέλη της Κεντρικής Επιτροπής και την ίδρυση του Συνασπισμού της Αριστέας και της Προόδου. «Με αυτά και με εκείνα, το ΚΚΕ παρέμεινε το τελευταίο σταλινικό κόμμα της Ευρώπης». Είναι η τελευταία φράση του βιβλίου, που ταυτόχρονα κυκλοφορεί στα αγγλικά από τις εκδόσεις Cornell University Press.

iefimerida.gr