Γιατί τα Δυτικά Βαλκάνια αποτελούν την πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης

Του Γιώργου Ντούσκα, Πολιτικού Επιστήμονα

Με την ευκαιρία της επίσκεψης του Έλληνα Πρωθυπουργού στη Σερβία, αξίζει να θυμηθεί κανείς πώς φτάσαμε στη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και τι επακολούθησε.

Η συνταγματική αναθεώρηση του 1974 ενίσχυσε την αυτονομία των συνιστωσών και ουσιαστικά την μετέτρεψε σε συνομοσπονδία, ενώ παραχώρησε ευρεία αυτονομία στο Κοσσυφοπέδιο. Το νέο θεσμικό πλαίσιο αποδυνάμωσε καταφανώς τους Σέρβους. Από τις αρχές του ’80, η οικονομία της Γιουγκοσλαβίας χαρακτηρίζεται από στασιμοπληθωρισμό και εκτόξευση του δημόσιου χρέους (το όποιο άρχισε να αυξάνεται από τα μέσα του ’70), με τον πληθωρισμό να τρέχει με ρυθμό 1000% στα τέλη του ’89.  Η εσωτερική ανισοκατανομή του πλούτου ενίσχυσε τις διασπαστικές τάσεις.

Η άνοδος του Μιλόσεβιτς στη Σερβία, με την εθνικιστική του ατζέντα, που βασιζόταν στην πεποίθηση πως οι Σέρβοι ήταν ο «χαμένος εταίρος» του γιουγκοσλαβικού «συνεταιρισμού», ενίσχυσε τις φυγόκεντρες δυνάμεις και στις υπόλοιπες «δημοκρατίες» και ανέδειξε στην Κροατία τον έτερο εθνικιστή Τούτζμαν.

Ο ρόλος της Γερμανίας στην υπονόμευση μιας συντεταγμένης ειρηνικής μετάβασης και η τελική μεθόδευση της αναγνώρισης των πρώην γιουγκοσλαβικών δημοκρατιών με βάση τα υφιστάμενα σύνορα, στο όνομα της αυτοδιάθεσης, με πεισματική άρνηση του ίδιου δικαιώματος για τις ισχυρές κοινότητες των Σέρβων σε Κροατία και Βοσνία – Ερζεγοβίνη, παρήγαγε την σπίθα για τις πολεμικές συρράξεις εντός.

Μετά τη βίαιη και εκβιαστική διευθέτηση του θέματος της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης το 1995, το επόμενο μέτωπο άνοιξε στο Κοσσυφοπέδιο, με την αλβανόφωνη πλειονότητα να απαιτεί την απόσχιση και με τον αμερικανικό παράγοντα αυτή τη φορά να οδηγεί στη de-facto αναγνώριση της ανεξαρτησίας του. Όπως ήταν φυσικό, τη σκυτάλη του αλβανόφωνου εξτρεμισμού πήρε η ΠΓΔΜ ως ο επόμενος «αδύναμος κρίκος», με συρράξεις «ανταρτών» και κυβερνητικών δυνάμεων, που δεν έλαβαν ευτυχώς γενικευμένο χαρακτήρα, με το διεθνή παράγοντα να μεσολαβεί, αυτή τη φορά πυροσβεστικά.

Σήμερα, Βοσνία – Ερζεγοβίνη (Β-Ε), Π.Γ.Δ.Μ. και Κοσσυφοπέδιο (Κ) αποτελούν τα «ενεργά ηφαίστεια» σε λήθαργο των Δυτικών Βαλκανίων, για τους εξής λόγους:

1. Συγκροτήθηκαν και εξελίχθηκαν στην φάση συγκρότησης της Γιουγκοσλαβίας και μετεξελίχθησαν στην πορεία της διάλυσής της, δεν αποτέλεσαν δηλαδή κυρίαρχες οντότητες με μακρόχρονη ιστορία, αλλά μέρη άλλων οντοτήτων (Οθωμανικής -Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας).
2. Αποτελούν ζώνες με πολυεθνική – πολυεθνοτική σύνθεση, όπου η κάθε κοινότητα έχει ελάχιστη ή μηδαμινή διάδραση με τις υπόλοιπες, με ισχυρές διαχωριστικές γραμμές.
3. Δεν διαθέτουν ούτε τον παραγωγικό, ούτε τον θεσμικό εξοπλισμό, ώστε να διατηρηθούν και να αναπτυχθούν σε ομαλή και σταθερή βάση και κατά συνέπεια, αναμένεται σε διαφορετικό χρόνο να έχουν μετάπτωση μορφής και χαρακτήρα.
4. Μπορεί βεβαίως να διαφέρουν σε φύση και υπόσταση, όπως για παράδειγμα οι δύο περιπτώσεις που είναι πρώην ομόσπονδα κρατίδια αναγνωρισμένα ως κράτη, το δε Κοσσυφοπέδιο ως αυτόνομη περιοχή, μερικώς αναγνωρισμένο, με αμφισβητούμενη επικράτεια και κυριαρχία, και η πολυεθνική τους σύνθεση να είναι επίσης διαφορετική, έχουν όμως κοινό χαρακτηριστικό ότι οι κοινότητες δεν αναμειγνύονται και συγκροτούν συμπαγείς πλειοψηφίες σε γεωγραφικά διαμερίσματα της κάθε χώρας.
5. Και οι τρεις οντότητες, έχουν αδύναμες οικονομίες (κατά κεφαλήν εισόδημα 3,800 Β-Ε, 4,100 ΠΓΔΜ, 3,100 Κ), υψηλή ανεργία και παραοικονομία, αδύναμους θεσμούς (δικαιοσύνη, διαφάνεια, εσωτερική ασφάλεια, κοινωνία πολιτών), με εξαπλωμένη διαφθορά και διαπλοκή με οργανωμένα δίκτυα εγκλήματος, ενώ βασίζονται στην ευρωπαϊκή και διεθνή βοήθεια προκειμένου να παραμένουν σχετικά σταθερές.
6. Στη Β-Ε, η ανορθόδοξη επιμονή διατήρησής της ως μια οντότητα, όταν στο όνομα της αυτοδιάθεσης νομιμοποιήθηκε η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, πέραν του ότι προκάλεσε έναν αιματηρό ενδοφυλετικό πόλεμο, συντηρεί ένα μόρφωμα όπου οι 3 κοινότητες (των Σέρβων και της ομοσπονδίας Κροατών-Βόσνιων) συγκροτούνται σε μια ιδιότυπη συνομοσπονδία, στην οποία όλοι συμφωνούν πως έχουν συνάψει έναν «λευκό γάμο».
7. Στο ημιανεξάρτητο Κοσσυφοπέδιο, προϊόν δημιουργίας του ΝΑΤΟ και της Ε.Ε., το 18χρονο status quo συντηρείται επίσης τεχνητά, καθώς η πόλωση Αλβανών – Σέρβων δεν αφήνει περιθώρια για συμπόρευση και η μόνη ρεαλιστική λύση είναι η συμφωνία για επαναχάραξη των συνόρων, που εφόσον επιτευχθεί, ανοίγει το δρόμο για αντίστοιχα σενάρια και στις υπόλοιπες προβληματικές περιοχές.
8. Με τις αλβανικές πολιτικές ελίτ και στις δύο πλευρές των συνόρων (Αλβανία-Κ) να «φλερτάρουν» συχνά με την προοπτική της συγχώνευσης, η μακροπρόθεσμη προοπτική της 3^ης συνιστώσας σε αυτό το κατακερματισμένο πάζλ, που ακούει στο όνομα ΠΓΔΜ, δεν αφήνει περιθώρια για ευοίωνες σκέψεις.
9. Το πολιτικό σύστημα της ΠΓΔΜ παραμένει αδύναμο και η προοπτική ένταξης στο ΝΑΤΟ δεν πρόκειται να υποκαταστήσει τις εγγενείς εσωτερικές αδυναμίες, όπως έχει δείξει και η περίπτωση της Αλβανίας, καθώς η 10ετής παρουσία της στο ΝΑΤΟ δεν οδήγησε ούτε σε οικονομική ανάπτυξη, ούτε σε πολιτική και θεσμική ωρίμανση στο εσωτερικό της. Με δύο κοινότητες (αλβανική και σλάβικη), που έχουν «τραφεί» για πολλές γενιές με ισχυρές δόσεις εθνικισμού κάθε απόχρωσης, καμία διακρατική ή υπερεθνική ομπρέλα δεν πρόκειται να τις μετασχηματίσει σε μια λειτουργική σχέση τύπου Φλαμανδών και Γάλλων.
10. Και στις τρεις περιοχές, το καθεστώς των τελευταίων δεκαετιών προέκυψε μέσα από βίαιες συγκρούσεις και εξίσου εκβιαστικές – τεχνητές συμφωνίες, οι οποίες διατηρούν ένα status-quo που δεν επετεύχθη λόγω συναινετικών διαδικασιών και κοινωνικο-πολιτισμικής όσμωσης.

Σε αυτό το πλαίσιο, η Ελλάδα, εμφανίστηκε όχι μόνο απροετοίμαστη στις αρχές του ’90, στα γεγονότα αποσύνθεσης και στη συνέχεια ανασύνθεσης των Δυτικών Βαλκανίων, αλλά ανίκανη να στοχοθετήσει προτεραιότητες στο μεταβαλλόμενο σκηνικό, με αποτέλεσμα να αντιδρά σπασμωδικά ή αυτιστικά απέναντι στα γεγονότα. Δεν μπόρεσε να κεφαλαιοποιήσει ούτε την ιδιότητα της ως οργανικό μέλος του ΝΑΤΟ και κυρίως της Ε.Ε., ούτε την οικονομική της διείσδυση.

Αμήχανα αντιμετώπισε και την ροή Αλβανών και Β/Η ομογενών που ακολούθησε την κατάρρευση της Αλβανίας, χωρίς σχέδιο και στρατηγική, στο δε ονοματολογικό της ΠΓΔΜ πέτυχε να γίνει μέρος του προβλήματος αντί για παράγοντας διαμόρφωσης της λύσης του. Στο Κοσσυφοπέδιο επέλεξε τον αυτισμό της ουδετερότητας και γενικότερα περιχαρακώθηκε στην επιθυμητή μεν αλλά άνευρη  και αδύναμη στάση του «σταθερού πόλου – υπερασπιστή της διεθνούς νομιμότητας». Μόνο που οι διεθνείς εξελίξεις δεν καθορίζονται από το διεθνές δίκαιο, αλλά αντίστροφα, καθώς το τελευταίο ερμηνεύεται και προσαρμόζεται στις πρώτες.

Η Νέα Τάξη πραγμάτων του ’90 για τα δυτικά Βαλκάνια ήταν καταλυτική, μιας και εκατομμύρια άνθρωποι στην πρώην Γιουγκοσλαβία γεννήθηκαν ως «Γιουγκοσλάβοι» και σήμερα ζούνε ως Σέρβοι, Κροάτες, Βόσνιοι, Αλβανοί κλπ, αφού μεσολάβησε καταστροφή και βία, με ανοιχτούς λογαριασμούς και ανταγωνιστικές πορείες.

Το status quo, όπως αποδείχτηκε παραπάνω, έχει επιβάλει ασταθή σχήματα και η σημερινή κατάσταση δεν είναι καλύτερη από ό,τι ήταν στην αυγή του 21^ου αιώνα, επομένως οι αναθεωρητικές δυνάμεις έχουν το πάνω χέρι, γιατί εκφράζουν πραγματικές κοινωνικές και πολιτικές δυναμικές και η Ελλάδα οφείλει να βγει από τον δογματικό της αυτισμό και να αντιληφθεί ότι μόνο η προσαρμογή και η πρόληψη σε καθιστούν διεθνή δρώντα.

Στο «δίλημμα του φυλακισμένου», όταν όλοι οι εμπλεκόμενοι αναζητούν να διαπραγματευτούν το «τομάρι» τους, αυτός που κάθεται στη γωνία και επαναλαμβάνει μονότονα την εμμονή του στο σεβασμό του διεθνούς δικαίου, στο τέλος του επιβάλλεται η μεγαλύτερη ποινή.