Γιατί διώκεται η γαλλική γλώσσα στην Αλγερία

*Του Παναγιώτη Μίχου

Η περιοχή που μετά το 1962 αποτέλεσε την Λαϊκή Δημοκρατία της Αλγερίας είναι ιστορικά πολύγλωσση. Δύο γλώσσες θεμελιώθηκαν στο Σύνταγμα του ανεξάρτητου και κυρίαρχου Αλγερινού κράτους: το 1990 τα αραβικά ως κύρια γλώσσα και το 2016 ως δευτερεύοντα τα Αμαζίτ, η γλώσσα των Βέρβερων (Constitute Project, 2020 και Britannica). Στην Αλγερία ζουν 516 διαφορετικές φυλές με διαφορετικές γλώσσες και πολιτισμούς (Naveed, 2020).

Ιδιότυπη είναι η θέση της γαλλικής γλώσσας στη χώρα. Μετά από 132 χρόνια γαλλικής αποικιοκρατίας, η Αλγερία κέρδισε την ανεξαρτησία της το 1962. Έκτοτε, τα γαλλικά δεν αναγνωρίστηκαν ως επίσημη και θεωρούνταν ξένη γλώσσα. Ωστόσο, τα γαλλικά βρίσκονταν και συνεχίζουν να είναι στο επίκεντρο της κοινωνικής, οικονομικής, ακαδημαϊκής και πνευματικής δραστηριότητας της χώρας (Grandguillaume, 2004).

Το 1/3 των Αλγερινών, δηλαδή 15 από τα 44 εκατομμύρια πληθυσμού, είναι γαλλόφωνοι (Middle Εast Μonitor, 2023). Καίτοι μια από τις μεγαλύτερες γαλλόφωνες χώρες του κόσμου, η Αλγερία δεν μετέχει στον Διεθνή Οργανισμό Γαλλοφωνίας (Grandguillaume, 2004).

Τα τελευταία έτη επιχειρείται η αντικατάσταση της γαλλικής γλώσσας από την αγγλική στη δημόσια εκπαίδευση. H εισαγωγή των αγγλικών στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και οι διαδικασίες ενίσχυσης της χρήσης των αγγλικών στα πανεπιστήμια -χώρο όπου επικρατεί κατεξοχήν η διδασκαλία στα γαλλικά- είναι εκ των προσπαθειών παραμερισμού των γαλλικών (Politico, 2022 και Bedjaoui, 2024). Πού εδράζεται η προσπάθεια αντικατάστασης της γλώσσας του Μολιέρου;

Από Οθωμανική «ομπρέλα» σε γαλλική αποικία

Το 1518 η Αλγερία «εντάχθηκε» στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Για τον Αλγερινό ακαδημαϊκό Chibane η τουρκική παρουσία δεν αποτιμάται ως «αποικισμός» διότι οι Οθωμανοί δεν επιδίωξαν να καθιερώσουν την γλώσσα τους. Όπως υποστηρίζει:

«Εκείνη την εποχή, η επίσημη γλώσσα της χώρας ήταν τα Οσμανλί, τα τουρκικά. Καθώς ο πληθυσμός δεν γνωρίζει αυτή τη γλώσσα, οι Τούρκοι αξιωματούχοι χρησιμοποιούν διερμηνείς για να επικοινωνούν στα Βερβερικά και στα Αλγερινά αραβικά με την πλειοψηφία του πληθυσμού» (Chibane, 2019).

H οθωμανική κατοχή διήρκησε έως το 1830, οπόταν η Αλγερία κατακτήθηκε από τους Γάλλους. Οι Γάλλοι κατέλαβαν την Αλγερία μετά το διπλωματικό επεισόδιο που προκάλεσε το ράπισμα του αντιβασιλέα της Αλγερίας στον Γάλλο πρόξενο λόγω των γαλλικών οφειλών για το σιτάρι (Mikhail, 2020). Έτερη εκδοχή ανέφερε ότι πρόσχημα για τον πόλεμο των Γάλλων ήταν η καταδίωξη των Βέρβερων πειρατών που κατέφευγαν στα παράλια της Αλγερίας (Καρακατσούλη, 2013)

Η γαλλική κατοχή διήρκησε έως το 1962. Αν και ήταν μια από τις γαλλικές αποικίες της εποχής, η Αλγερία είχε ξεχωριστή σημασία. Το 1848 ανακηρύχθηκε τμήμα της γαλλικής επικράτειας (Mikhail, 2020), σε αντίθεση με άλλες αποικίες που κυβερνήθηκαν υπό την μορφή προτεκτοράτων. Εν συνεχεία, οι Γάλλοι επιχείρησαν να αλλοιώσουν την δημογραφική σύνθεση της Αλγερίας, εποικίζοντας την με Γάλλους, Ισπανούς, Ιταλούς και λοιπούς (Καρακαΐδου, 2019).

H Γαλλία ήλεγχε τα οικονομικά, τα δημόσια έργα, την εκπαίδευση, την γεωργία, την άμυνα και την ασφάλεια της Αλγερίας, ενώ θεμελίωσε τoν κώδικα των ιθαγενών (Code de l’indigénat), ένα σώμα νόμων που εγκαθίδρυσαν δυσμενέστερο νομικό καθεστώς για τους γηγενείς (Ρούσσος, 2024). Ταυτόχρονα, οι Ευρωπαίοι απέσπασαν τη γη από τους ντόπιους με αποτέλεσμα τον παραγκωνισμό των Αλγερινών οι οποίοι κατέστησαν πολίτες δεύτερης κατηγορίας στην πατρίδα τους (ibid και Naveed, 2020). Με σύγχρονους όρους θα μπορούσε να λεχθεί ότι βίωναν ένα καθεστώς απαρτχάιντ επί τα χείρω (Καρακαΐδου, 2019).

Πλήρης εκγαλλισμός

Στη διάρκεια 132 ετών, οι Γάλλοι αποικιοκράτες επιχείρησαν να εξαλείψουν πλήρως τον Αλγερινό/αραβικό πολιτισμό -περιλαμβανομένων των αυτόχθονων γλωσσών- και να επιβάλλουν τόσο την γλώσσα όσο και την δική τους κουλτούρα (Mikhail, 2020 και Bedjaoui, 2024).

Η Γαλλία εμφορείτο από μια αίσθηση ανωτερότητας του πολιτισμού και της γλώσσας της και θεωρούσε ότι, μεταξύ άλλων, είχε μια «εκπολιτιστική αποστολή» στις αποικίες της (Mikhail, 2020). Πέραν των «ιδεωδών», υπήρχε και το κυνικό σκέλος, όπως το περιέγραψε ο καθολικός ιεραπόστολος και συγγραφέας Jean Dejeux: Τα γαλλικά χρησιμοποιούνταν και ως μέσο για τον διαχωρισμό των Αλγερινών από την μουσουλμανική τους ταυτότητα (ibid).

Οι Γάλλοι στοχοποίησαν έντονα την αραβική γλώσσα. Στο πλαίσιο αυτό, απαγόρευσαν τα αραβικά στα δημοτικά σχολεία ενώ αρνήθηκαν να χρηματοδοτήσουν ισλαμικά ιδρύματα όπως οι μεντρεσέδες και τα τζαμιά, όπου τα παιδιά των φτωχών Αράβων μάθαιναν γραφή και ανάγνωση πέραν των θρησκευτικών (Naveed, 2020).

Ενδεικτική της γαλλικής αντίληψης και πρακτικής είναι όσα αποδίδονται στον Alfred Nicolas Rambaud, υπουργό Δημόσιας Εκπαίδευσης της Γαλλίας (1897):

«Η πρώτη κατάκτηση της Αλγερίας ολοκληρώθηκε με όπλα και τέλειωσε το 1871 με τον αφοπλισμό́ της Καμπυλίας, η δεύτερη κατάκτηση συνίστατο στο να κάνουμε τους ιθαγενείς να αποδεχτούν τη διοίκηση και τη δικαιοσύνη μας, η τρίτη κατάκτηση θα πραγματοποιηθεί́ από́ το σχολείο: πρέπει να εξασφαλίσει την επικράτηση της η γλώσσα μας σε διάφορα τοπικά́ ιδιώματα, τα οποία επηρεάζουν τους Μουσουλμάνους στην ιδέα που έχουμε εμείς οι ίδιοι για τη Γαλλία και τον ρόλο της στον κόσμο, και να αντικαταστήσει την άγνοια και την προκατάληψη με έννοιες στοιχειώδεις» (Chibane, 2019).

Αποικιακή εκπαίδευση

Η πολιτική που ακολούθησαν οι Γάλλοι αποικιοκράτες στην Αλγερία, περιλαμβανομένου του τομέα της εκπαίδευσης, εξηγεί γιατί επικράτησε η γαλλική γλώσσα. Σύμφωνα με την περιοδολόγηση του Chibane, η αποικιακή εκπαιδευτική πολιτική χωρίζεται σε δύο περιόδους: 1830 – 1883 και 1883 – 1962.

Όσον αφορά στην πρώτη περίοδο, η γαλλική πολιτική έχει χαρακτηριστεί ως «διστακτική» και ως ένα «αναδυόμενο εγχείρημα γαλλοποίησης» το οποίο επιχείρησε να περιθωριοποιήσει τις γλώσσες και τον πολιτισμό των ιθαγενών. Στο πλαίσιο αυτό, ιδρύθηκαν τα πρώτα αραβογαλλικά κολλέγια για τα παιδιά των Ευρωπαίων και των Εβραίων. Τα σχολεία των πρώτων χρόνων, σύμφωνα με την ίδια μελέτη, ήταν συγκεντρωμένα στις μεγάλες πόλεις, ενώ οι αυτόχθονες γονείς ήταν απρόθυμοι να στείλουν τα παιδιά τους στο γαλλικό αποικιακό σχολείο (Chibane, 2019).

Σχετικά με τη δεύτερη περίοδο, οι Γάλλοι επιχείρησαν να καθιερώσουν υποχρεωτική δωρεάν πρωτοβάθμια εκπαίδευση, προσβάσιμη στους ντόπιους, περιλαμβανομένων των κοριτσιών. Η πρωτοβάθμια εκπαίδευση περιλάμβανε «αγωγή του πολίτη, γραφή και ανάγνωση στα γαλλικά, ιστορία της Γαλλίας και γεωγραφία». Σύμφωνα με τον Chibane, oι Γάλλοι κατάλαβαν ότι «για να κατακτήσουν τη χώρα, ήταν απαραίτητο να ξεκινήσουν έναν ελιγμό́ ενάντια στην αραβική́ γλώσσα και την παραδοσιακή́ διδασκαλία» (Chibane, 2019).

Στις αρχές του 20^ου αιώνα παρατηρείται μια μεταστροφή από πλευράς των Αλγερινών γονέων, οι οποίοι αποφασίζουν να στείλουν τα παιδιά στο γαλλικό αποικιακό σχολείο (Bedjaoui, 2024). Η απόφαση να μορφώνουν τα παιδιά τους «ακόμα και εις βάρος των απαγορευμένων αραβικών» βασίζονταν στην εδραία πεποίθηση ότι μέσω της γαλλικής γλώσσας οι νέοι θα είχαν περισσότερες ευκαιρίες για ατομική, οικονομική και κοινωνική πρόοδο ακόμα και μέσα στο αυστηρό πλαίσιο της αποικιοκρατίας (ibid).

Συνολικά, η γαλλική γλώσσα διαδόθηκε στην Αλγερία «χάρη στο έργο και στην αφομοιωτική στρατηγική των κατακτητών» ή κατά τη διατύπωση του συγγραφέως Mouloud Mammeri χάρη στην πολιτική «οπίου και ραβδιού» (Chibane, 2019).

Ανεξαρτητοποίηση και αραβοποίηση

Μετά από οκταετή εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα η Αλγερία κέρδισε την ανεξαρτησία της το 1962. Επρόκειτο για έναν σημαντικό αντιαποικιακό πόλεμο που περιλάμβανε: ανταρτοπόλεμο, τρομοκρατικές επιθέσεις κατά πολιτών, χρήση βασανιστηρίων και αντιτρομοκρατικές επιχειρήσεις του γαλλικού στρατού (Ρούσσος, 2024). Οι απώλειες των Αλγερινών υπολογίζεται ότι ανήλθαν έως και το 1,5 εκατομμύριο ανθρώπων (Αljazeera, 2022).

Με την υπογραφή των συμφωνιών του Εβιάν τον Μάρτιο του 1962 επήλθε κατάπαυση του πυρός και προβλέφθηκε η διαδικασία μετάβασης της εξουσίας στους Αλγερινούς έως την πλήρη ανεξαρτησία τους (Λιβιεράτος, 2006, σ. 166). Τον Ιούλιο του ίδιου έτους και μετά την διενέργεια δημοψηφίσματος η Αλγερία ανακήρυξε και τυπικά την ανεξαρτησία της (Λιβιεράτος, 2006, σ. 215).

Την επομένη της ανεξαρτησίας εκκίνησε μια διαδικασία που ονομάστηκε «αραβοποίηση». Πρώτος θεσμός που εφαρμόστηκε η «αραβοποίηση» ήταν τα σχολεία, μέσω των οποίων οι νέοι και συνάμα ντόπιοι κρατούντες αποσκοπούσαν στην παραγωγή ενός «νέου, ενοποιημένου αλγερινού λαού» (Naveed, 2020).

Το αξίωμα που επικράτησε στην Αλγερία τις πρώτες δεκαετίες μετά την ανεξαρτησία ήταν: «Ένα έθνος, μία γλώσσα και ένα κόμμα» (Neddar, 2013). Αυτό σχετίζεται με το ότι στην διάρκεια της αποικιοκρατίας, εκτός από γλώσσα, τα αραβικά λειτούργησαν και ως σημείο αναφοράς μεταξύ των μουσουλμάνων (Mikhail, 2020). Για το λόγο αυτό, μετά την ανεξαρτησία, «οι Αλγερινοί κατάφεραν να μιλήσουν ελεύθερα στα αραβικά, στα αμαζίτ ή σε οποιαδήποτε από τις τοπικές γλώσσες» (ibid).

Εν αντιθέσει με ότι συνέβη σε Τυνησία και Μαρόκο οι οποίες επέλεξαν μια μορφή γαλλοαραβικής εκπαιδευτικής προσέγγισης μετά την ανεξαρτησία τους, η «αραβοποίηση» στην Αλγερία έλαβε χώρα με συγκρουσιακό τρόπο (Grandguillaume, 2004).

Τρέχουσα κατάσταση

Οι προσεγγίσεις για την γαλλική γλώσσα στην Αλγερία είναι διαμετρικά αντίθετες και ομοιάζουν με το δίπολο περί «σχέσεως αγάπης και μίσους». Τα παιδιά που προέρχονται από εύπορες οικογένειες φοιτούν σε δίγλωσσα ή γαλλικά σχολεία. Αντιθέτως, η πλειοψηφία πηγαίνει στα δημόσια αραβικά σχολεία (Naveed, 2020).

Σε κοινωνικoπολιτικό επίπεδο υπάρχουν φωνές -όπως αυτή του ακροδεξιού κόμματος «Το Κίνημα της Κοινωνίας για την Ειρήνη» (MSP)– που ζητούν την απαγόρευση της γαλλικής γλώσσας από κάθε κρατικό θεσμό και ινστιτούτο (Naveed, 2020). Στον αντίποδα, οι λεγόμενες κοσμικές πολιτικές δυνάμεις υπερτονίζουν τον κίνδυνο να καταστεί η «αραβοποίηση» των δημόσιων σχολείων ως σκαλοπάτι για τον εξισλαμισμό (ibid). Tη δεκαετία του 1990 η Αλγερία επλήγη άγρια από την ισλαμιστική τρομοκρατία και οι μνήμες παραμένουν νωπές (Καθημερινή, 2007).

Υπάρχουν και απόψεις που υπογραμμίζουν τη σημασία μια κοινής πορεία για τις δύο γλώσσες. Κατά την ίδια θεώρηση, εκτιμάται ότι η θεσμική καθιέρωση της διγλωσσίας θα εισέφερε τόσο στον εκσυγχρονισμό των αραβικών όσο και στην αφομοίωση των γαλλικών (Grandguillaume, 2004).

H σημασία της Αφρικής για την Γαλλία

Η διατήρηση της επιρροής της Γαλλίας στην Αλγερία και συλλήβδην στις πρώην αποικίες της στην Αφρική είναι μείζονος σημασίας για τον διεθνή ρόλο του Παρισιού. «Η Αφρική δίνει στη Γαλλία επιρροή στην παγκόσμια σκηνή που διαφορετικά δεν θα είχε ως ‘’μεσαίου μεγέθους δύναμη’’» ανέφερε ο Tony Chafer. Σύμφωνα με τον καθηγητή, η γαλλική επιρροή στην Αφρική, περιλαμβανομένης της στρατιωτικής ισχύος, έχει «βασικό ρόλο στη δικαιολόγηση της μόνιμης έδρας της Γαλλίας στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ. Η Γαλλία είναι ‘’ουσιώδης παράγοντας’’ όταν τα θέματα ασφάλειας στη Δυτική και Κεντρική Αφρική συζητούνται στον ΟΗΕ ή στη διεθνή κοινότητα» (BBC, 2023).

Επιπλέον, σύμφωνα με την καναδική δεξαμενή σκέψης «Centre for International Policy Studies», o ρόλος της Αφρικής στο μέλλον της γαλλοφωνίας είναι καθοριστικός. Έως το 2050, το 70% των γαλλόφωνων παγκοσμίως αναμένεται να είναι Αφρικανοί. Εντούτοις, για το Παρίσι ελλοχεύει ο κίνδυνος την ώρα που η γαλλοφωνία θα γίνεται όλο και πιο αφρικανική «η Αφρική μπορεί να είναι όλο και πιο αντιγαλλική» (CIPS, 2022).

Λόγοι, πλημμυρίδα και ένα ερώτημα

Εκ των ανωτέρω, συνάγεται, ότι η προσπάθεια εκτοπισμού της γαλλικής γλώσσας στην Αλγερία ερείδεται τόσο σε πολιτικούς και ψυχολογικούς όσο και σε πρακτικούς λόγους. Οι πολιτικοί και ψυχολογικοί λόγοι σχετίζονται με την πρόσληψη ότι η γαλλική γλώσσα αποτελεί ακόμα ένα «λάφυρο πολέμου» -κατά τη ρήση του Kateb Yassine- και για αυτό επιχειρείται ο εξοστρακισμός της. Στον αντίποδά, υπάρχει η αντίληψη ότι τα γαλλικά αποτελούν ένα σημαντικό εφόδιο για την καθημερινότητα αλλά και ένα βήμα προς τη νεωτερικότητα (Naveed, 2020). Γενικότερα, το γλωσσικό προσλαμβάνεται ως ζήτημα μεγάλης ευαισθησίας για μέρος της Αλγερινής κοινωνίας (Grandguillaume, 2004).

Όσον αφορά στο πρακτικό σκέλος, υπάρχει μια διεθνής πραγματικότητα που είναι δύσκολο να αγνοηθεί. Εδώ και δεκαετίες, τα αγγλικά είναι η κυρίαρχη γλώσσα παγκοσμίως και ως εκ τούτου ένα εφόδιο που χρειάζονται και οι Αλγερινοί μαθητές.

Από την έρευνα προέκυψαν και ορισμένα ερωτήματα όπως το αν η «εγγενής» γλωσσική πλημμυρίδα σε συνδυασμό με τις εκπαιδευτικές πολιτικές δύνανται να επηρεάσουν την αραβική ταυτότητα που επιχείρησε να σφυρηλατήσει το Αλγερινό κράτος μετά το 1962. Προς επίρρωση αυτού, παρατίθεται το τηλεγράφημα του Αμερικανού πρέσβη στην Αλγερία, Ντέιβιντ Πιρς, το 2008:

«Η ομάδα 20-40 ετών […] μιλά́ έναν συγκεχυμένο συνδυασμό́ γαλλικών, αραβικών και βερβερικών […] άχρηστα. Δεν μπορούν να γίνουν κατανοητοί́ από́ κανέναν εκτός από́ τον εαυτό́ τους». Τo γεγονός, στο πλαίσιο αυτό, ότι ο Αμερικανός διπλωμάτης πρότεινε ένα «σχέδιο Μάρσαλ» για την αγγλική γλώσσα στην Αλγερία δεν πρέπει να διέλθει της προσοχής (Neddar, 2013).

Το ερώτημα εάν η δημιουργία στενών και λειτουργικών σχέσεων μεταξύ Παρισίου και Αλγερίου αλλά και η επίσημη θεμελίωση μιας αραβογαλλικής εκπαίδευσης στην Αλγερία θα ήταν επ’ ωφελεία της πρώην αποικίας είναι ζήτημα άλλης μελέτης.

*Ο Παναγιώτης Μίχος σπούδασε Διεθνείς Σχέσεις στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Δημοσιογραφία στο Εργαστήρι Επαγγελματικής Δημοσιογραφίας και παρακολούθησε ακαδημαϊκά προγράμματα σε Άγκυρα και Κωνσταντινούπολη. Εργάστηκε ως διπλωματικός και πολιτικός συντάκτης στον έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο.

Βιβλιογραφία

Αljazeera, 2022. Algeria’s war for independence: 60 years on. {ηλεκτρονικό} Διαθέσιμο από: https://www.aljazeera.com/news/2022/7/5/algerias-road-to-independence-60-years-on

BBC, 2023. Why does France have military bases in Africa?. {ηλεκτρονικό} Διαθέσιμο από: https://www.bbc.com/news/world-africa-67278027

Bedjaoui, Ν., 2024. ‘La langue française en Algérie. Passé, présent et futur’, Afak For Sciences Journal, 09 (02), σ. 441 -451. Διαθέσιμο στο:

https://www.asjp.cerist.dz/en/article/242148

Britannica. Languages of Algeria. {ηλεκτρονικό} Διαθέσιμο από:

https://www.britannica.com/place/Algeria/Languages

Centre for International Policy Studies, 2022. The Irony of La Francophonie.

{ηλεκτρονικό} Διαθέσιμο από: https://www.cips-cepi.ca/2022/11/17/the-irony-of-la-francophonie/

Chibane, R, 2019. ‘Langues et francisation de l’Algérie à l’époque coloniale : quel rôle pour l’institution scolaire coloniale?’, Ichkalat, 08 (04), σ. 593 – 602. Διαθέσιμο στο:

https://www.asjp.cerist.dz/en/article/99500

Constitute Project, 2020. Algeria 2020. {ηλεκτρονικό} Διαθέσιμο από: https://www.constituteproject.org/constitution/Algeria_2020

Grandguillaume, G, 2004. Francophonie et mondialisation.{e-book} CNRS Éditions. Διαθέσιμο από: https://www.cairn.info/revue-hermes-la-revue-2004-3-page-75.htm

Middle East Monitor, 2023. Algeria extends English-language learning as France’s influence ebbs. {ηλεκτρονικό} Διαθέσιμο από:

https://www.middleeastmonitor.com/20230930-algeria-extends-english-language-learning-as-frances-influence-ebbs/

Mikhail, A., 2020. ‘Language Imperialism in French Algeria’, MUNDI 1 (1), σ. 1-8. Διαθέσιμο στο: https://tuljournals.temple.edu/index.php/mundi/article/view/387/258

Naveed R, 2020. The Politics of Language in Algeria. {ηλεκτρονικό} Διαθέσιμο από: https://spheresofinfluence.ca/the-politics-of-language-in-algeria/

Neddar, Β.Α., 2013. ‘L’enseignement du français en Algérie : aperçu historique, état des lieux et perspectives’, Revue japonaise de didactique du français, 8 (2), σ. 9 – 19. Διαθέσιμο στο: https://www.jstage.jst.go.jp/article/rjdf/8/2/8_KJ00009936785/_pdf

Politico, 2022. Algeria’s move to English signals erosion of France’s sway.{ηλεκτρονικό} Διαθέσιμο από: https://www.politico.eu/article/algerias-move-to-english-signals-erosion-of-frances-global-influence/

Καρακατσούλη Α., 2013. Ο Πόλεμος της Αλγερίας. {ηλεκτρονικό} Διαθέσιμο από: https://www.kathimerini.gr/world/503954/o-polemos-tis-algerias/

Καρακαΐδου Κ., 2019. Παρασκευή, η ημέρα της προσευχής και των διαδηλώσεων στην Αλγερία. {ηλεκτρονικό} Διαθέσιμο από: https://www.lifo.gr/now/world/paraskeyi-i-imera-tis-proseyhis-kai-ton-diadiloseon-stin-algeria

Καθημερινή, 2007. Φρίκη και τρόμος στην Αλγερία. {ηλεκτρονικό} Διαθέσιμο από: https://www.kathimerini.gr/world/307841/friki-kai-tromos-stin-algeria/

Λιβιεράτος, Δ., 2006. Η Αλγερινή Επανάσταση. Αθήνα: Κουκκίδα.

Ρούσσος, Σ. 2024. Παλαιστινιακό: Μια συγκριτική προσέγγιση. Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.