Πάνω από 20.000 θύματα (1), πάνω από εκατό εργαζόμενοι του ΟΗΕ και περίπου εβδομήντα δημοσιογράφοι και εργαζόμενοι σε μέσα ενημέρωσης φέρονται να έχουν χάσει τη ζωή τους στον κατακλυσμό βομβαρδισμών που εξαπέλυσε το Ισραήλ απαντώντας στις φρικαλεότητες της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου του 2023. «Η Γάζα είναι ένας ομαδικός τάφος», λέει με θλίψη ο Ρόνι Μπράουμαν, ιδρυτής των Γιατρών Χωρίς Σύνορα. Η εκατόμβη θυμάτων στον άμαχο πληθυσμό, η μαζική καταστροφή υποδομών υγείας, η διακοπή της παροχής νερού και ρεύματος, η παρεμπόδιση των επικοινωνιών, η πολιορκία του θύλακα, η παρακώλυση της αποστολής ανθρωπιστικής βοήθειας… Όλες αυτές οι βάναυσες, ακρωτηριαστικές και θανατηφόρες πράξεις υποτίθεται ότι δικαιολογούνται από το δικαίωμα του Ισραήλ να αμυνθεί και από την ανάγκη να εξαλείψει τη Χαμάς. «Δεν περιμέναμε τη γνώμη κανενός κράτους όταν χρειάστηκε να υπερασπιστούμε τη Γαλλία ύστερα από τις επιθέσεις του 2015 και να χτυπήσουμε το Ισλαμικό Κράτος στη Συρία. Όλοι ελπίζουμε ότι ο άμαχος πληθυσμός της Παλαιστίνης θα επηρεαστεί όσο το δυνατό λιγότερο από τη νόμιμη απάντηση του Τσαχάλ» (2), ήταν η δήλωση του Γάλλου πρώην πρωθυπουργού Μανουέλ Βαλς («L’Express», Παρίσι, 27 Οκτωβρίου). Κάποιοι δεν διστάζουν να συγκρίνουν την ισραηλινή αντίδραση με τις εμπρηστικές βόμβες που ισοπέδωσαν τη Δρέσδη το 1945, ευτελίζοντας το συγκεκριμένο επεισόδιο, το οποίο ομόφωνα θεωρείται έγκλημα πολέμου και διαπράχθηκε όταν ο εχθρός είχε ήδη ηττηθεί. Έτσι, ο Βρετανός υπουργός Άμυνας Γκραντ Σαπς έδινε τη δική του ερμηνεία στο BBC, στις 11 Νοεμβρίου: «Φαίνεται πως έχουμε ξεχάσει ότι σε καιρό πολέμου οι άνθρωποι πεθαίνουν. Όταν το Ηνωμένο Βασίλειο βομβάρδισε τη Δρέσδη, πέθαναν τριάντα πέντε χιλιάδες άνθρωποι».

Ωστόσο, πολύ σύντομα, και οι επικεφαλής του ΟΗΕ και οι μη κυβερνητικές οργανώσεις, καταγγέλλοντας ταυτόχρονα την κράτηση ομήρων από τη Χαμάς, άρχισαν να κάνουν λόγο για «εγκλήματα πολέμου». «Ακόμα και οι πόλεμοι έχουν κανόνες», δηλώνει προπαντός ο Αντόνιο Γκουτέρες, ένας γενικός γραμματέας του ΟΗΕ που τον ξέραμε πιο «μαζεμένο», προτού προσθέσει ότι «ο εφιάλτης της Γάζας είναι κάτι παραπάνω από μια ανθρωπιστική κρίση. Είναι μια κρίση ανθρωπιάς. Η Γάζα σταδιακά μετατρέπεται σε νεκροταφείο παιδιών» (3). Η Διεθνής Αμνηστία παρουσιάζει «συντριπτικές αποδείξεις» παραβίασης του διεθνούς δικαίου. Ενόσω το Ισραήλ ανακοινώνει ότι δεν δύναται να εγγυηθεί την ασφάλεια των δημοσιογράφων, οι Δημοσιογράφοι Χωρίς Σύνορα το κατηγορούν ότι στοχεύει εσκεμμένα τους συναδέλφους τους (4). Οι οργανισμοί του ΟΗΕ και οι ανθρωπιστικές οργανώσεις κυκλοφορούν δελτία Τύπου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης: τα νοσοκομεία, τα σχολεία και τα ασθενοφόρα δεν αποτελούν πολεμικούς στόχους. «Αυτό είναι που πασχίζουμε να κάνουμε: ο αριθμός αμάχων θυμάτων να είναι ο ελάχιστος δυνατός. Δυστυχώς [οι προσπάθειές μας] δεν στέφονται με επιτυχία», παραδέχεται ο Βενιαμίν Νετανιάχου (CBS News, 16 Νοεμβρίου 2023). Σε ένδειξη διαμαρτυρίας, πολλές χώρες του Νότου (Νότια Αφρική, Κολομβία, Χιλή κ.ά.) ανακαλούν τους πρέσβεις τους στο Τελ Αβίβ. Η Ρωσία, η Κίνα, το Ιράν και η Σαουδική Αραβία θεωρούν τις ΗΠΑ υπεύθυνες για την κατάσταση στη Μέση Ανατολή.

Αντίστροφα, οι δυτικές πρωτεύουσες κρύβονται πίσω από το «δικαίωμα στην άμυνα» που αναγνωρίζουν στο Τελ Αβίβ, σε αντίθεση με τα αραβικά κράτη, τη Ρωσία και το Ιράν, που θεωρούν ότι η νόμιμη άμυνα δεν ισχύει για μια δύναμη κατοχής. Στο ενδιάμεσο, το Πεκίνο αποδέχεται κατ’ αρχήν το δικαίωμα στην άμυνα, αλλά θεωρεί ότι το Ισραήλ «ξεπερνά τα όρια». Όπως και να έχει, «δεν υπάρχει καμία δικαιολογία, ούτε καν η καταπολέμηση της τρομοκρατίας ή η νόμιμη άμυνα», υπενθύμιζε από το 2021 κιόλας ο Γκουτέρες απευθυνόμενος στα ίδια αντιμαχόμενα μέρη, «που να μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τους εμπλεκόμενους στη σύγκρουση για να αποποιηθούν τις υποχρεώσεις τους βάσει του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου» (5). Στον ΟΗΕ, στις 18 Οκτωβρίου, οι ΗΠΑ εμπόδισαν, μόνες εναντίον όλων, την υιοθέτηση ενός σχετικού ψηφίσματος από το Συμβούλιο Ασφαλείας, με την αιτιολογία ότι δεν καταδίκαζε τις επιθέσεις της Χαμάς και ότι ενείχε τον κίνδυνο να απονομιμοποιήσει την ένοπλη αντίδραση του Ισραήλ. Και έπρεπε να περάσει ένας μήνας για να συνταχθεί ο Γάλλος πρόεδρος Εμμανουέλ Μακρόν με την έκκληση για κατάπαυση του πυρός, χαρακτηρίζοντας «παράνομες» και «άνευ λόγου» τις ενέργειες του Ισραήλ κατά του άμαχου πληθυσμού (BBC, 12 Νοεμβρίου). Ο Βέλγος πρωθυπουργός Αλεξάντερ ντε Κρόο, από την πλευρά του, τις έκρινε «δυσανάλογες» (Χ [πρώην Twitter], 7 Νοεμβρίου). Ωστόσο, το ρήμα «καταδικάζω», που από τις 24 Φεβρουαρίου του 2022 πολύ συχνά κλίνεται σε όλους τους χρόνους για να καταγγελθούν τα εγκλήματα της Ρωσίας στην Ουκρανία, μοιάζει τώρα πια να έχει εξαφανιστεί από το διπλωματικό λεξικό.

Μετριασμός της οδύνης

Έτσι, ένα μακάβριο παιχνίδι εξισορρόπησης εξελίσσεται στα μέσα ενημέρωσης μεταξύ, αφενός, της ολοένα πιο αποτρόπαιας παρουσίασης των δεινών στα οποία υποβάλλεται ο πληθυσμός της Γάζας και, αφετέρου, της ήρεμης δικαιολόγησης πιθανών εγκλημάτων πολέμου σε μια κλίμακα που όμοιά της σπανίως έχει παρατηρηθεί μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η δυσκολία στην απόκτηση απευθείας εικόνων και μαρτυριών λόγω της συσκότισης που έχει επιβάλει το Ισραήλ στις προερχόμενες από τη Γάζα επικοινωνίες και η απαγόρευση στους δημοσιογράφους των διεθνών μέσων να μεταβούν στην περιοχή εξυπηρετούν εκείνο το είδος εξωπραγματικών συζητήσεων όπου οι νεκροί δεν είναι πια τίποτα άλλο από αριθμοί μετά από βομβαρδισμούς που ευφημιστικά αποκαλούνται «χτυπήματα». «Ο θάνατος ενός ανθρώπου είναι τραγωδία», φέρεται να είχε δηλώσει ο Ιωσήφ Στάλιν. «Ο θάνατος ενός εκατομμυρίου ανθρώπων είναι στατιστική.»

Οι καταστροφές και η οδύνη που προκαλεί ο πόλεμος έχουν επανειλημμένα ευνοήσει την πρόοδο του διεθνούς δικαίου με στόχο, κάθε φορά, να εμποδιστεί η επανάληψη ορισμένων πρακτικών και να οριστεί ένα πλαίσιο αναφοράς που θα κόβει τη φόρα των εμπόλεμων μερών: μετά τη μάχη του Σολφερίνο δημιουργήθηκε το 1863 η Διεθνής Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού (ΔΕΕΣ/ICRC), μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο υπογράφηκαν οι περίφημες συνθήκες της Γενεύης του 1925 και του 1929, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο υπογράφηκαν τέσσερις νέες συνθήκες στην ελβετική πόλη, έδρα της εκλιπούσας Κοινωνίας των Εθνών. Ενώ τα πρώτα κείμενα αφορούσαν τους κανόνες του πολέμου και την τύχη των μαχητών, των τραυματιών ή των αιχμαλώτων, τα μέτρα που θεσπίστηκαν το 1945 είναι εστιασμένα στους άμαχους πληθυσμούς, οι οποίοι πλήττονται ιδιαίτερα από τις σύγχρονες μορφές γενικευμένων, βιομηχανοποιημένων συρράξεων. «Η εξέλιξη του πολέμου προς μια όλο και πιο ολοκληρωτική μορφή», εξηγούσε σχετικά ο Μαξ Χούμπερ, πρόεδρος της ΔΕΕΣ το 1944, «είχε πρακτικά εξισώσει, μέσα στον κίνδυνο και τον πόνο, τα στρατεύματα και τον άμαχο πληθυσμό (…). Μπαίναμε σε μια μάχη σώμα με σώμα με τον ίδιο τον πόλεμο, καθώς το ζητούμενο πλέον δεν ήταν μόνο να μετριαστεί η οδύνη, αλλά και να στερέψουν οι πηγές που την προκαλούν» (6). Οι συζητήσεις και οι διαπραγματεύσεις αμέσως μετά τον πόλεμο διεξάγονταν σε μια Ευρώπη κατεστραμμένη, με τις πόλεις της ερειπωμένες, με στρατόπεδα προσφύγων, πλήθη λαού που βρέθηκαν στον δρόμο, εκατομμύρια νεκρών αμάχων και στρατιωτών. Ήταν μια ήπειρος που ήδη την είχε στοιχειώσει η τεχνικοποιημένη βαρβαρότητα και οι βιομηχανοποιημένες θηριωδίες της ναζιστικής Γερμανίας αλλά και των Συμμάχων —παρ’ όλο που το καθεστώς του νικητή τούς προστάτευε προσωρινά από την αποδοκιμασία—, που έριχναν εμπρηστικές βόμβες σε πόλεις όπως η Δρέσδη. Λιγότερο επηρεασμένη από την καταστροφή, η Ελβετία εκείνη την εποχή πρόσφερε ένα γαλήνιο καταφύγιο, αλλά καμία χαλάρωση από την επίγνωση ότι έπρεπε να συμφωνηθεί ένας ορισμένος αριθμός κανόνων για το μέλλον. Στο σχόλιό του σχετικά με τις διαπραγματεύσεις της Γενεύης για λογαριασμό της ΔΕΕΣ, ο καθηγητής Ζαν Πικτέ επισήμαινε τα εξής: «Επιθυμούμε να τιμήσουμε τους πληρεξούσιους που συναντήθηκαν στη Γενεύη, όχι μόνο για την πολύ εμπεριστατωμένη δουλειά που επιτέλεσαν επί τέσσερις περίπου μήνες, αλλά και για την αξιοσημείωτη επιθυμία για συνεργασία και συμφιλίωση που τους ενέπνεε, παρ’ όλες τις ενίοτε διιστάμενες απόψεις, και πάνω από όλα για το όμορφο πνεύμα ανθρωπισμού που επέδειξαν. Στις συζητήσεις κυριαρχούσε διαρκώς μια κοινή φρίκη για τα κακά που προκλήθηκαν από την πρόσφατη παγκόσμια σύγκρουση και μια ειλικρινής βούληση για βελτίωση της τύχης των θυμάτων του πολέμου» (7).

Με τη νέα ρύθμιση των ένοπλων συγκρούσεων, οι άμαχοι θα αποκτήσουν δικαίωμα στην προστασία, ακόμα και εάν αυτό δεν είναι απόλυτο. Στην ουσία, μπορούν να αποτελέσουν, με ή και χωρίς τη θέλησή τους, κώλυμα για την εκτέλεση των επιχειρήσεων. «Οι τραυματίες ή οι φυλακισμένοι είναι άτομα που έχουν καταστεί ακίνδυνα και οι υποχρεώσεις ενός κράτους απέναντί τους δεν το εμποδίζουν σοβαρά να συνεχίσει τις εχθροπραξίες», εξηγούσε ο καθηγητής Πικτέ. «Αντιθέτως, η πλειονότητα των αμάχων πολιτών δεν έχει απωλέσει την ικανότητα να βλάψει και τα υπέρ τους μέτρα δύνανται να αποτελέσουν σημαντικό πρόσκομμα για τη διεξαγωγή του πολέμου» (8). Έτσι, η τέταρτη Σύμβαση της Γενεύης του 1949 διευρύνει την κατηγορία των «προστατευόμενων προσώπων»: στους ασθενείς, τους τραυματίες, τους ναυαγούς και τους φυλακισμένους προστίθενται σταδιακά οι πολίτες «που δεν συμμετέχουν απευθείας στις εχθροπραξίες», μεταξύ των οποίων βρίσκεται το ιατρικό και το θρησκευτικό προσωπικό, οι εργαζόμενοι στις ανθρωπιστικές οργανώσεις και το προσωπικό της πολιτικής προστασίας. Τίθενται επίσης όρια στις στρατιωτικές ενέργειες που μπορούν να τους επηρεάσουν αρνητικά και να τους προκαλέσουν περιττά ή άδικα δεινά: απαγορεύονται ρητά τα αντίποινα και οι συλλογικές τιμωρίες, ενώ οι στρατιωτικές επιχειρήσεις γίνονται υπό την προϋπόθεση ότι βεβαιώνεται η αναγκαιότητά τους και ότι τηρείται η αναλογικότητα. Για αυτό τον λόγο η Ρωσία (στην Ουκρανία) και το Ισραήλ (στη Γάζα) διαρκώς ισχυρίζονται ότι ένα βομβαρδισμένο σχολείο ή νοσοκομείο στην πραγματικότητα ήταν μυστικό κρησφύγετο του εχθρού, καθώς έτσι μετατρέπεται σε νόμιμο στρατιωτικό στόχο. Κλασικό επιχείρημα, που πάντα απαιτεί επαλήθευση κατά περίπτωση (και κατά μείζονα λόγο όσον αφορά τη Χαμάς, η οποία έχει μετατρέψει σε ελβετικό τυρί το υπέδαφος του θύλακα της Γάζας, απ’ όπου εξακολουθεί να διεξάγει εχθροπραξίες), χάνει όμως σε αξιοπιστία όταν γίνονται ισοπεδωτικοί βομβαρδισμοί, που από τη φύση τους γίνονται στα τυφλά (9).

Αυτές οι περιστάσεις και αυτές οι θεωρήσεις, σύμφυτες με τη γέννηση του σύγχρονου διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, εξηγούν το σάστισμα και την αγανάκτηση πολλών εκπροσώπων ανθρωπιστικών οργανώσεων και πολλών νομικών μπροστά στον αφανισμό της Γάζας. Έτσι, προκειμένου να υποστηρίξει την έκκλησή της για κατάπαυση του πυρός, η γενική γραμματέας της Διεθνούς Αμνηστίας Ανιές Καλαμάρ καταγγέλλει εγκλήματα «που δεν έχουν έχουν παρατηρηθεί εδώ και πολύ καιρό» –ένας ελάχιστα συγκαλυμμένος υπαινιγμός για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (France Info, 10 Νοεμβρίου). Πράγματι, οι μεταπολεμικές δεκαετίες σημαδεύτηκαν από βαρύτατες παραβιάσεις των θεμελιωδών δικαιωμάτων και στρεβλώσεις των κανόνων του πολέμου, κάποιες από τις οποίες δεν έχουν ακόμη τιμωρηθεί: χρήση χημικών όπλων εναντίον άμαχων πληθυσμών από τις ΗΠΑ κατά τον πόλεμο του Βιετνάμ, εγκλήματα που διαπράχθηκαν από τις αποικιοκρατικές δυνάμεις κατά τις δεκαετίες του 1950 έως του 1970 ή και οι φρικαλεότητες κατά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας.

Πιο πρόσφατα, η παραδεδεγμένη χρήση βασανιστηρίων από τις ΗΠΑ στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ ή η απέλαση παιδιών της Ουκρανίας από τη Ρωσία σηματοδότησαν την επανεμφάνιση πρακτικών αντίθετων με τους κανόνες που μολαταύτα είχαν γίνει δεκτοί από χώρες η υπογραφή των οποίων φιγουράρει στο κάτω μέρος των Συμβάσεων της Γενεύης. Όμως, τα τρέχοντα γεγονότα στη Μέση Ανατολή αποτελούν μια χαρακτηριστική περίπτωση όσων οι διαπραγματευτές του 1945 θα μπορούσαν να θεωρήσουν ως την τυπική κατάσταση που θα πρέπει να εμποδίζεται και, εάν εκδηλωθεί, να τερματίζεται χωρίς καθυστέρηση: μια «κατοχική δύναμη», που επωφελείται από μια αδιαμφισβήτητη τεχνική υπεροχή (αεροπορία, κατασκοπεία, πύραυλοι κ.λπ.) και έχει τη στήριξη ισχυρών συμμάχων, επιτίθεται με ξέφρενη βία σε άμαχους πληθυσμούς, με τον δεδηλωμένο στόχο να είναι η καταστροφή ενός ενόπλου και εγκληματικού εχθρού.

Γι’ αυτόν τον λόγο ορισμένοι Γάλλοι νομικοί προσπαθούν, σε μια έκκληση που δημοσιεύθηκε στις 30 Οκτωβρίου, να επαναφέρουν τους «στοιχειώδεις κανόνες ανθρωπιάς» στην καρδιά του διαλόγου: «Είναι σκόπιμο να το υπενθυμίσουμε: οι θεμελιώδεις αρχές του διεθνούς δικαίου δεν έχουν σφυρηλατηθεί με τόση υπομονή ούτε απλώς για την τέρψη των νομικών ούτε για να μπορούν τα κράτη να τις επικαλούνται ανάλογα με τα συμφέροντα των ιδίων ή των συμμάχων τους. Ο λόγος της ύπαρξής τους είναι να προστατεύουν οπουδήποτε τα άτομα, τους λαούς και τα κράτη απέναντι στην κατάργηση των στοιχειωδών δικαιωμάτων τους και την περιφρόνηση της αξιοπρέπειάς τους. Είναι η διατήρηση των ευκαιριών για ειρήνη και η διαμόρφωση μιας ελάχιστης παγκόσμιας συνείδησης και αλληλεγγύης μεταξύ των εθνών. Και είναι η προστασία, στη συγκεκριμένη περίπτωση, τόσο των παιδιών του Ισραήλ όσο και των παιδιών της Παλαιστίνης» (10).

Οι Ευρωπαίοι ηγέτες, οι οποίοι –ευτυχώς– έχουν αφομοιώσει τέλεια το «ποτέ ξανά» για τη γενοκτονία των Εβραίων, μοιάζουν παρ’ όλα αυτά να έχουν ξεχάσει σε αρκετά μεγάλο βαθμό την ανάμνηση της κατεστραμμένης Ευρώπης του 1945, οπότε και ένας κατακλυσμός βομβαρδισμών αφέθηκε να χτυπήσει ανίσχυρους αμάχους. Μεταξύ των υποχρεώσεών τους απέναντι στο διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο συγκαταλέγεται όχι μόνο ο σεβασμός του από τους ίδιους, αλλά και η επιβολή του σεβασμού του από άλλους. Συνεπώς, μολονότι οι φρικαλεότητες που διαπράχθηκαν από τη Χαμάς μπορούν να δικαιολογήσουν την οργή του Ισραήλ, τίποτα δεν του επιτρέπει να παρεκκλίνει από το διεθνές πλαίσιο –και πολύ λιγότερο επιτρέπει στους συμμάχους του να το αφήνουν ελεύθερο να κάνει ό,τι θέλει. Ίσως είναι η φευγαλέα ανάμνηση αυτής της υποχρέωσης εκείνη που οδήγησε τον Βέλγο πρωθυπουργό να προτείνει στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, χωρίς να λάβει απάντηση από τους ομολόγους του, την απαγόρευση της πρόσβασης των «βίαιων Ισραηλινών εξτρεμιστών» στο ευρωπαϊκό έδαφος (Γαλλικό Πρακτορείο Ειδήσεων, 9 Νοεμβρίου 2023).

Ιλιγγιώδης δυσαναλογία μέσων

Το Τελ Αβίβ παρασύρει τους συμμάχους του στην «παγίδα» που έστησε η Χαμάς, σύμφωνα με την έκφραση που χρησιμοποίησε ο Γάλλος πρώην πρωθυπουργός Ντομινίκ ντε Βιλπέν: τη διάπραξη μιας «απόλυτης φρίκης» (11), ξυπνώντας εν προκειμένω την ανάμνηση των πογκρόμ που υπέστησαν οι Εβραίοι για αιώνες, ώστε ο αντίπαλος να υποχρεωθεί να διαπράξει και εκείνος έγκλημα μεγάλης κλίμακας. Εδώ και δεκαετίες, το Ισραήλ παραβιάζει το διεθνές δίκαιο και αδιαφορεί για τα ανθρώπινα δικαιώματα, χρησιμοποιώντας εναντίον των Παλαιστινίων απαγορευμένα όπλα όπως οι βόμβες διασποράς, καταφεύγοντας σε μαζικές διοικητικές κρατήσεις, κάνοντας κατάχρηση της θανατηφόρας βίας ενάντια σε δεκάδες και εκατοντάδες ανθρώπους, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια διαδηλώσεων. Το νέο στοιχείο, σε σχέση με τον πόλεμο της Γάζας το 2006, έγκειται στο εύρος και στην ιλιγγιώδη δυσαναλογία των μέσων που χρησιμοποιούνται για την καταστροφή της Χαμάς, κάτι που στην πράξη σημαίνει τη μαζική και τυφλή σφαγή των αμάχων κατά παράβαση σχεδόν όλων των κανόνων. Επιπλέον, σε ένα πλαίσιο γεωπολιτικής αναδιαμόρφωσης, μεταβάλλεται η αντίληψη και η αποδοχή των παραβιάσεων του διεθνούς δικαίου.

Όταν θα έχει τελειώσει ο πόλεμος, οι νομικοί —σε ένα διεθνές δικαστήριο— ή οι πρωταγωνιστές του —στο πλαίσιο μιας πολιτικής διευθέτησης— θα ορίσουν εάν και κατά πόσο οι ενέργειες των μεν και των δε εμπίπτουν στην κατηγορία των «διεθνών εγκλημάτων» που ορίστηκαν το 1945. Σε κάθε περίπτωση, θα χρειαστεί ένα σκίρτημα ανθρωπιάς, όπως εκείνο που ενέπνευσε τους θεμελιωτές της μεταπολεμικής παγκόσμιας τάξης, διαφορετικά θα γίνουμε μάρτυρες, μέσα σε ένα εγκληματικό χάος, εκείνου που ο Ζαν Ζωρές αποκαλούσε «ανεπανόρθωτη έκπτωση της συνείδησης».