Από το Λίβανο στην Καζέρτα

Από το Λίβανο στην Καζέρτα

Η αντίσταση των διαφόρων φορέων κατά των κατοχικών δυνάμεων, κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν ταυτόχρονα και ένας αγώνας για την εξουσία μετά την απελευθέρωση, κάτι που αναπόφευκτα οδηγούσε σε εμφύλιες συγκρούσεις. Στη Γιουγκοσλαβία, για παράδειγμα, οι Σέρβοι τσέτνικς του Ντράζα Μιχαήλοβιτς και οι παρτιζάνοι του Τίτο, πέρα από την αντίσταση κατά των Γερμανών, αγωνίζονταν και για το μεταπολεμικό μέλλον της Γιουγκοσλαβίας: οι τσέτνικς για μια ασαφή ομοσπονδία Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων υπό  τη σερβική δυναστεία των Καραγιώργηδων, χωρίς μεταβολή του οικονομικού και κοινωνικού συστήματος, οι παρτιζάνοι για μια νέα ομοσπονδιακή σοσιαλιστική Γιουγκοσλαβία με την αναγνώριση της ισοτιμίας όλων των εθνοτήτων. Το ίδιο συνέβη με τους Μπαλίστες και τους παρτιζάνους του Ενβέρ Χότζα στην Αλβανία, με τον ΕΛΑΣ και τον ΕΔΕΣ ή τα Τάγματα Ασφαλείας στην Ελλάδα. Αλλά σε κάθε περίπτωση για τη νέα μεταπολεμική τάξη στα Βαλκάνια αποφασιστική σημασία είχε η στάση της Αγγλίας και της Σοβιετικής Ένωσης. Για γνωστούς ιστορικούς και γεωστρατηγικούς λόγους σε μια άτυπη συμφωνία Άγγλων και Σοβιετικών, ήδη από το Μάιο του 1944, η Ελλάδα επιδικάστηκε στην αγγλική σφαίρα επιρροής και η Ρουμανία στη σοβιετική. Η Ρουμανία ήταν σύμμαχος του Άξονα και στη χώρα δεν είχε οργανωθεί παρτιζάνικο κίνημα. Αλλά αποτελούσε την πρώτη χώρα διέλευσης του σοβιετικού στρατού στα Βαλκάνια και είχε μεγάλη σημασία για τη Σοβιετική Ένωση. Μετά την άτυπη αγγλοσοβιετική συμφωνία του Μαΐου 1944 μπορεί να εξηγηθεί η παρέμβαση της σοβιετικής αποστολής υπό τον συνταγματάρχη Γκρηγκόρ Ποπώφ προς το ΚΚΕ να σεβαστεί τη συμφωνία του Λιβάνου και να προσχωρήσει στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας του Γεωργίου Παπανδρέου με την αποδοχή από το ΕΑΜ των «ασήμαντων υπουργείων». Στις αρχές Σεπτεμβρίου 1944 το ΕΑΜ έστειλε τους υπουργούς του στο Κάιρο. Με την είσοδο, ωστόσο, του Κόκκινου Στρατού στη Ρουμανία(30 Αυγούστου 1944) και στη Βουλγαρία(9 Σεπτεμβρίου 1944) το ΚΚΕ εκτιμούσε ότι ισχυροποιούνταν οι θέσεις του έναντι της «ανίσχυρης» κυβέρνησης Παπανδρέου. Μετά την πολιτική μεταβολή της 9^ης Σεπτεμβρίου 1944 στη Βουλγαρία ο άλλοτε «φασιστικός» βουλγαρικός στρατός στην Ανατολική Μακεδονία και Δυτική Θράκη, που τώρα υπαγόταν στη σοβιετική διοίκηση του Τρίτου Ουκρανικού Μετώπου υπό τους Σεργκέυ Μπιριουζώφ και Φιοντώρ Τολμπούχιν, ενίσχυε στρατιωτικά τον ΕΛΑΣ.

Από τις 12 μέχρι τις 16 Σεπτεμβρίου 1944 οι Βούλγαροι υπουργοί στην κυβέρνηση του Πατριωτικού Μετώπου Ντόμπρι Τερπέτσεφ και Ντημήταρ Νέικωφ επισκέφθηκαν την Καβάλα, την Ξάνθη και την Κομοτηνή. Παρόλο που ο στρατηγός Τολμπούχιν απέρριψε το αίτημα του Γιώργη Ερυθριάδη για κάθοδο του Κόκκινου Στρατού στην Ελλάδα στην παρούσα φάση, τον Σεπτέμβριο του 1944, και μόνο η παρουσία Κόκκινου Στρατού στα Βαλκάνια και οι αναγνωριστικές επισκέψεις Σοβιετικών αξιωματικών στην Ανατολική Μακεδονία και Δυτική Θράκη αναμφισβήτητα δημιούργησαν στο ΚΚΕ την ψευδαίσθηση ότι ο Κόκκινος Στρατός αποτελούσε μια σημαντική δύναμη στην οποία θα μπορούσε να απευθυνθεί σε περίπτωση ανάγκης.

Το Κ.Κ.Ε, ωστόσο, σε καμία περίπτωση δεν είχε εγκαταλείψει τα σχέδια για κατάληψη της εξουσίας. Ενόψει των εξελίξεων στη Ρουμανία και στη Βουλγαρία δύο μεραρχίες του ΕΛΑΣ μετά την είσοδο του σοβιετικού στρατού στη Βουλγαρία άρχισαν να μετακινούνται προς την Αθήνα. Αυτό προκάλεσε την έντονη αντίδραση του Παπανδρέου, ο οποίος επισήμανε ότι καμιά κίνηση του ΕΛΑΣ προς την Αθήνα δεν μπορούσε να γίνει χωρίς την έγκριση των Άγγλων. 

Τηλεγράφημα του Ζέβγου προς τον Ανδρέα Τζήμα, και τον Γιάννη Ιωαννίδη στις 12 ή 16 Σεπτεμβρίου 1944

“Ήρθε είδηση ότι δύο μεραρχίες ΕΛΑΣ βαδίζουν εναντίον aθήνας stop παπανδρέου ζητεί όπως μη ενεργείται καμιά στρατιωτική ενέργεια ΕΛΑΣ άνευ διαταγής Συμμαχικού Στρατηγείου stop αρνηθήκαμε να δεχτούμε τέτια άποψη & προτείνομε όπως έρθει σύνδεσμος τής Κυβερνήσεως τo Στρατηγείο τού ΕΛΑΣ stopπεριμένουμε αμέσως οδηγίες σας stop»

Ζέβγος

Πηγή: Arhiv Centralrog Komiteta Saveza Komerista Jugoslavije Komisijaza Međunarodne Odnose I Veze , Gčrka IX,33/VII-53-111. 1944-945    K.19

Προφανώς μετά από έντονη αντίδραση των Άγγλων ο Ζέβγος, ως υπουργός της κυβέρνησης Παπανδρέου, συμβούλεψε το Κ.Κ.Ε (19/9/1944) στην παρούσα φάση να εγκαταλείψει τα σχέδια για μονομερή κατάληψη της Αθήνας και να δημιουργήσει δομές εξουσίες στην υπόλοιπη Ελλάδα, αποφεύγοντας τις εκτελέσεις των συλληφθέντων.

Δεύτερο Τηλεγράφημα

“Δυο  πράματα ενδιαφέρουν εξαιρετικά ελληνικούς & ξένους κύκλους & ασκήσουν εξαιρετική επίδραση σε τοποθέτηση ουδετέρων στοιχείων απέναντί μας & αφοπλισμό αντιπάλων stop Πρώτον stop Συμπεριφορά μας απέναντι συλλαμβανομένων αντιδραστικών stop πρέπει ληφθούν μέτρα αυστηρά & μη γίνουν εχτελέσεις  συλλαμβανομένων stop επαναλαμβάνω συλλαμβανομένων stop (…) stop το πρόβλημα της αθήνας προκαλεί γενική προσοχή stop| ΕΛΑΣ μπορεί εγκαθιδρύσει αρχάς σε λοιπή Ελλάδα εξ ονόματος κυβέρνησης stop Γι αθήνα όλοι ξεχωρίζουν ζήτημα & ζητούν όπως μη γίνουν ενέργειες δίχως εντολή του συμμαχικού στρατηγείου & μονομερής κατάληψη εξουσίας stop επιμένουμε σ’ αυτή τη γραμμή stop Λαός & οργανώσεις αμυνόμενες κατά Γερμανο-προδοτών σήμερον & κατά Παγκάλου ίσως αύριο παλέβουν & θα παλέψουν για χτύπημα & διάλυσή τους  & επιβολή τάξης εξ ονόματος εθνική κυβέρνησης |stop αυτό δε σημαίνει μονομερή κατάληψη εξουσίας πράμα που δεν επιδιώκει το Κ.Κ. stop Σ’ αυτό το έργο υπεράσπισης λαού απελευθέρωσης & επιβολής τάξης αστυνομία & όλοι πατριώτες να συννενοηθούν & συνεργαστούν με ΕΑΜ εναντίον Γερμανο-προδοτών stop Ίσως χρειαστεί να κάνουμε δηλώσεις με αυτό το πνεύμα stop. Νομίζουμε σκόπιμο να γίνει κάποια ανακοίνωση σ’ αυτό το σημείο από το Π.Γ στον αθηναϊκό λαό stop Πήραμε δυο τηλεγραφήματα του Σαράφη και Μάντακα stop Περιμένουμε πάραυτα οδηγίες & γνώμες τους stop Τέλος.»

19-9-1944

Ζέβγος

Πηγή: Arhiv Centralrog Komiteta Saveza Komerista Jugoslavije Komisijaza Međunarodne Odnose I Veze , Gčrka IX,33/VII-53-111. 1944-945    K.19

Έτσι γίνεται κατανοητό γιατί οι Άγγλοι επείγονταν για την υπογραφή της Συμφωνίας της Καζέρτας. Η υπογραφή της συμφωνίας της Καζέρτας (26 Σεπτεμβρίου 1944) και η τυπική υπαγωγή των δυνάμεων του ΕΛΑΣ στις διαταγές του Άγγλου στρατηγού Ρόναλντ Σκόμπυ σε καμία περίπτωση δεν συνιστούσαν συνθηκολόγηση για το ΚΚΕ, αλλά αναγκαίο ελιγμό. Παρά τους δισταγμούς τους να υπογράψουν τη συμφωνία της Καζέρτας, τελικά ο Στέφανος Σαράφης και ο Κώστας Δεσποτόπουλος μεταπείστηκαν μετά από προσωπική παρέμβαση του Γιάννη Ζέβγου, υπουργού του ΚΚΕ στην κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου. Με την τακτική της «νομιμοφροσύνης», το ΚΚΕ μάλλον αποσκοπούσε σε παραπλάνηση των Άγγλων, ώστε να μην μεταφερθεί μεγάλος όγκος αγγλικών στρατευμάτων στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση της Αθήνας, κάτι που επιβεβαίωσε και ο Γιάννης Ιωαννίδης στις «Αναμνήσεις» του. Οι Άγγλοι δεν έθεσαν ζήτημα αποστράτευσης του ΕΛΑΣ στη Καζέρτα, αλλά στρατιωτικού ελέγχου. Ωστόσο, από νομική άποψη τα πλεονεκτήματα των Άγγλων ήταν εμφανή. Απαγορευόταν στον ΕΛΑΣ να αναλάβει δράση στην Αθήνα και στην περιφέρεια Αττικής. Αμέσως μετά την υπογραφή της συνθήκης της Καζέρτας ο Φίτιν (ψευδώνυμο του Πάβελ Μιχαηλοβιτς, προϊστάμενου της 5^ης Υπηρεσίας Κατασκοπείας του Υπουργείου Εσωτερικών της Σοβιετικής Ένωσης) ενημέρωσε στις 27 Σεπτεμβρίου τον Γκεόργκι Δημητρώφ στη Μόσχα για τα σχέδια των Άγγλων στην Ελλάδα: οι Άγγλοι θα μετέφεραν περιορισμένες στρατιωτικές δυνάμεις σε νευραλγικά σημεία της Αθήνας, θα έδιναν υπεύθυνη στρατιωτική θέση στο στρατηγό Σπηλιωτόπουλο(στο κείμενο αναφέρεται ως Σπηλιόπουλος), θα προχωρούσαν σε αφοπλισμό του ΕΛΑΣ, θα κήρυτταν την χώρα σε κατάσταση πολιορκίας και θα αντικαθιστούσαν τις πολιτικές διοικητικές δομές με στρατιωτικές.

Στη «περίφημη» Συμφωνία των Ποσοστών του Οκτωβρίου 1944, επισημοποιήθηκε από τον Τσόρτσιλ και τον Στάλιν η προκαταρκτική αγγλο-σοβιετική συμφωνία του Μαΐου 1944 για την Ελλάδα και τη Ρουμανία(90% και 10% αντίστοιχα στη κάθε χώρα). Συζητήθηκαν επίσης διεξοδικά και οι σφαίρες επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης και της Αγγλίας στην Γιουγκοσλαβία(50%-50%) και στη Βουλγαρία(75%-25%). Από τα δημοσιευμένα σοβιετικά πρακτικά της συνάντησης αυτής [1] προκύπτει ξεκάθαρα ότι τα ποσοστά στη Βουλγαρία, στη Γιουγκοσλαβία και τη Ρουμανία αφορούσαν όχι τόσο την κομμουνιστοποιήση των χωρών αυτών, η οποία ήταν πλέον δεδομένη, αλλά κυρίως τα ποσοστά της αγγλικής και σοβιετικής επιρροής. Για παράδειγμα, το 25% της αγγλικής επιρροής στη Βουλγαρία σήμαινε ότι η Αγγλία έπρεπε να έχει ένα λόγο για την αποχώρηση των βουλγαρικών στρατευμάτων από την Ανατολική Μακεδονία και Δυτική Θράκη, για την καταβολή των πολεμικών επανορθώσεων της Βουλγαρίας στην Ελλάδα και για  την αποτροπή εδαφικής διεξόδου της Βουλγαρίας στο Αιγαίο. Δηλαδή, οι Άγγλοι ήθελαν να έχουν λόγο στη Βουλγαρία για ζητήματα που αφορούσαν την Ελλάδα. Για να δικαιολογήσουν το 25%, το οποίο στις συνομιλίες ο Στάλιν ήθελε να μειώσει, οι Άγγλοι επικαλούνταν το γεγονός ότι η Βουλγαρία είχε κηρύξει πόλεμο στην Αγγλία και όχι στη Σοβιετική Ένωση. To Κ.Κ.Ε δεν ενημερώθηκε από τους Σοβιετικούς ούτε για τα σχέδια των Άγγλων ούτε για την “Συμφωνία των Ποσοστών», παρ’ όλο που οι σοβιετικοί υπαινιγμοί ήταν σαφείς. Μετά την υπογραφή της Συνθήκης Ειρήνης των Παρισίων (10/2/1947), όταν οι αγγλικοί στόχοι είχαν κατά βάση επιτευχθεί,  δεν υπήρχε και στοιχειώδες αγγλικό ενδιαφέρον για τη Βουλγαρία, που κομμουνιστοποιούνταν πλήρως με την εξουδετέρωση κάθε είδους αντιπολίτευσης. Σχετικά με τη Γιουγκοσλαβία το 50 %- 50 % είχε την έννοια ότι οι Σοβιετικοί δεν θα είχαν βάσεις στην Αδριατική. Είναι χαρακτηριστικό ότι και όταν ακόμη υπήρχε σοβιετο-γιουγκοσλαβική προσέγγιση κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, μετά το σοκ της ρήξης του 1948, ποτέ ο Τίτο δεν εκχώρησε ναυτικές βάσεις στους Σοβιετικούς στην Αδριατική. Στο πνεύμα της τελικής πράξης του Ελσίνκι(1975) και της προσωρινής ύφεσης στις σχέσεις Η.Π.Α-Ε.Σ.Σ..Δ, ο Τίτο απλά παραχώρησε στους Σοβιετικούς το δικαίωμα ελλιμενισμού και επισκευής σοβιετικών πλοίων σε γιουγκοσλαβικά  λιμάνια της Αδριατικής. Στην προσπάθεια των Σοβιετικών, κατά στις συζητήσεις στη Μόσχα, να αυξήσουν τα δικά τους ποσοστά στη Γιουγκοσλαβία (δηλαδή οι Σοβιετικοί να έχουν το 60% και οι Άγγλοι το 40%), οι Άγγλοι απαντούσαν ότι αυτοί ενίσχυσαν στρατιωτικά τον Τίτο. Πράγματι, μέχρι το ’44 δεν υπήρξε σοβιετική βοήθεια προς τους παρτιζάνους του Τίτο. Στην Ελλάδα οι Σοβιετικοί ήταν απλά θεατές(10%), όπως και στη Ρουμανία οι Άγγλοι ήταν επίσης θεατές(10%). Η Αλβανία για ευεξήγητους λόγους, που δεν είναι δυνατόν να αναλυθούν εδώ, δεν αναφέρεται στη Συμφωνία των Ποσοστών, κάτι που έδινε την δυνατότητα στην Αγγλία να επιδιώξει αργότερα την ανατροπή του Χότζα.

Ωστόσο, αν ο ΕΛΑΣ επιχειρούσε να καταλάβει την εξουσία αμέσως μετά την 12^η Οκτωβρίου 1944, την ημέρα της απελευθέρωσης της Αθήνας, η ενέργεια αυτή θα συνιστούσε κατάφωρο πραξικόπημα μέσα στη γενική ευφορία του κόσμου για την απελευθέρωση και θα καταδικαζόταν από ευρύτερα λαϊκά στρώματα. Στην ουσία η κυβέρνηση Παπανδρέου ήλεγχε μόνο την Αθήνα και τον Πειραιά. Η υπόλοιπη χώρα, συμπεριλαμβανομένης και της Θεσσαλονίκης από τα τέλη Οκτωβρίου 1944, τελούσε υπό τον έλεγχο του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Ελέγχοντας τη χώρα μέσω του ΕΛΑΣ και ελπίζοντας σε βοήθεια από τα γειτονικά βαλκανικά κράτη (ήδη το Νοέμβριο του 1944 ο Τίτο είχε υποσχεθεί αόριστα βοήθεια και το ΚΚΕ είχε αποκτήσει κρυπτογραφική επικοινωνία με το Δημητρώφ στη Μόσχα μέσω βουλγαρικής οδού – Πρόκειται για τα αποτελέσματα του ταξιδιού του Αναστασιάδη στο Βελιγράδι και τη Σόφια, το Νοέμβριο του 1944) , το ΚΚΕ πίστευε ότι στη πράξη θα απέβαινε κύριος ρυθμιστής των εξελίξεων με «νόμιμα» μέσα, από θέση ισχύος. Εδώ υποτίμησε τον αγγλικό παράγοντα και υπερεκτίμησε τον σοβιετικό.

Καταλύτης για τη κρίση του Νοεμβρίου απέβη, όπως είναι γνωστό, το ζήτημα της διάλυσης των ανταρτικών ομάδων και της συγκρότησης εθνικού τακτικού στρατού. Η κάθοδος του ΕΑΜ στις εκλογές, χωρίς τη στρατιωτική ύπαρξη του ΕΛΑΣ, στερούσε από το ΚΚΕ τη δυνατότητα επηρεασμού του προεκλογικού αγώνα και του εκλογικού αποτελέσματος. Και όταν στις αρχές Δεκεμβρίου το ΚΚΕ αποφάσισε να συγκρουστεί, αφού πρώτα παραιτήθηκαν οι υπουργοί του Ε.Α.Μ στη κυβέρνηση Παπανδρέου, εκτιμούσε ότι οι Άγγλοι δεν θα επενέβαιναν στη σύγκρουση του ΕΛΑΣ με την «ντόπια αντίδραση» και για το λόγο αυτό δεν στράφηκε αρχικά κατά των Άγγλων. Υπολόγιζε ότι λόγω της συμμαχίας Αγγλίας-Σοβιετικής Ένωσης στον διαρκούντα ακόμη πόλεμο κατά της Γερμανίας οι Άγγλοι θα παρέμεναν ουδέτεροι. Οι Άγγλοι επενέβησαν αδίστακτα και οι Σοβιετικοί δεν παρενέβησαν ούτε στρατιωτικά ούτε διπλωματικά. Η Ελλάδα είχε επιδικαστεί στο δυτικό κόσμο και ο Στάλιν δεν θα προκαλούσε διεθνή κρίση με τους Άγγλους για το ελληνικό ζήτημα. Ό,τι ήθελε ο Στάλιν για την Ελλάδα, από το ’45 και μετά, ήταν ένα νόμιμο, ισχυρό Κ.Κ.Ε(ως αντιπολιτευτική δύναμη) που θα μπορούσε να επηρεάζει τις εσωτερικές εξελίξεις. Δυστυχώς, ο Ζαχαριάδης επικαλούμενος τη «λευκή τρομοκρατία», δεν άκουσε τις σοβιετικές συμβουλές για συμμετοχή στις εκλογές και οδήγησε τη χώρα στον εμφύλιο πόλεμο. Μετά το 1949 αναζήτησε τα αίτια της ήττας στη «προδοσία» του Τίτο: Πάγια η τακτική της παραπλάνησης και της απόσεισης ευθυνών.

[1] O.A. Ržeševskij, ‘Operacija “Tolstoj”. Vizot U. Čerčillja v Moskvu v Oktjabre 1944 g’, Novaja I Novejšaja Istorija,5 (2003), 104-122.