Σε ένα επεισόδιο της δημοφιλούς τηλεοπτικής εκπομπής για βιβλία Literarisches Quartett το 2016 ο Γερμανός συγγραφέας Μαξίμ Μπίλερ εκθείασε τον Ισμαήλ Κανταρέ, λέγοντας πως θα έπρεπε να έχει εντονότερη παρουσία στον γερμανόφωνο κόσμο και να λάβει την αναγνώριση που του αξίζει. Χαρακτήρισε τον Κανταρέ ως έναν από τους μεγαλύτερους αφηγητές του 20ου αιώνα που δεν έχουν λάβει ποτέ το Βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας. Και τότε προσέθεσε ο Μπίλερ: «Δυστυχώς έχει την ατυχία να είναι Αλβανός συγγραφέας».

Με αυτή τη φράση ο Μπίλερ ήθελε να πει πως δεν ξεχνιέται εύκολα μονάχα ο Κανταρέ, αλλά και η πατρίδα του. Πράγμα ακόμη πιο τραγικό, εάν σκεφτεί κανείς πως μετά την επί δεκαετίες απομόνωση της χώρας υπό τη δικτατορία του Χότζα το μόνο που θέλει ο αλβανικός λαός είναι να ανήκει στην Ευρώπη.

Για σπουδές στη Μόσχα

Ο Μπίλερ αναφέρθηκε ιδιαιτέρως στο μυθιστόρημα «Το λυκόφως των θεών της στέπας», που τότε είχε μόλις κυκλοφορήσει στα γερμανικά και το οποίο είχε γράψει ο Κανταρέ το 1978. Το βιβλίο δεν είναι από τα χαρακτηριστικά έργα του Κανταρέ – και αυτό για τρεις λόγους.

Πρώτον, έχει πολύ έντονα αυτοβιογραφικά στοιχεία και αφορά τις σπουδές του συγγραφέα στο Λογοτεχνικό Ινστιτούτο Μαξίμ Γκόρκι της Μόσχας κατά τη δεκαετία του 1950. Δεύτερον, ο συγγραφέας περιγράφει ένα πραγματικό περιβάλλον με ένα πραγματικό ιστορικό υπόβαθρο – και όχι για παράδειγμα σε ένα μεταφορικό ιστορικό πλαίσιο. Και τρίτον το μυθιστόρημα αυτό αποτελεί ένα εξαιρετικά διασκεδαστικό ανάγνωσμα, με τον Κανταρέ να υιοθετεί έναν τρόπο γραφής περισσότερο χιουμοριστικό και λιγότερο βαρύ και θλιβερό.

Ο άνθρωπος στο ολοκληρωτικό καθεστώς

Και αυτό το βιβλίο όμως πραγματεύεται τη ζωή ενός ανθρώπου μέσα σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς – όπως για παράδειγμα και το μυθιστόρημα «Η Πυραμίδα». Σε συνέντευξή του ο Κανταρέ είχε πει πως είναι δύσκολο να αποφανθεί κανείς για το κατά πόσο αποτελεί μειονέκτημα για έναν συγγραφέα το να γράφει σε ολοκληρωτικό καθεστώς. Διότι οι συνθήκες αυτές ενέπνευσαν τον Κανταρέ να συλλάβει έργα που, αν και εκ μίας πρώτης επιφανειακής ματιάς θα μπορούσαν να θεωρηθούν απλώς ως ιστορικά μυθιστορήματα, έχουν πολλές πτυχές και διηγούνται τις ιστορίες ατόμων που βρίσκονται στο έλεος του συστήματος. Τα περισσότερα βιβλία του Κανταρέ, πολλά από τα οποία έχουν μεταφραστεί την τελευταία τριακονταετία και στα ελληνικά, διαδραματίζονται στην Αλβανία, θίγουν όμως και ένα ευρύτατο φάσμα παγκοσμίων ζητημάτων.

Εάν κάποιος εντρυφήσει στα μοτίβα της αλβανικής λογοτεχνικής ιστορίας, είναι αδύνατον να αποφύγει τον Κανταρέ. Και μπορεί να κάνει κανείς ένα διάλειμμα από τα έργα του, ωστόσο ποτέ δεν θα μπορέσει να τον αφήσει οριστικά στην άκρη. Κατά την περίοδο που ήμουν καθηγητής Αλβανικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Ludwig Maximilian του Μονάχου διοργάνωσα αρκετές φορές λογοτεχνικά σεμινάρια για τον Ισμαήλ Κανταρέ, έναν συγγραφέα που μας άφησε τόσο μεγάλο πλούτο έργων, ώστε ενίοτε είναι δύσκολο να διαλέξει κανείς λίγα μόνο από τα κείμενά του.

Ο Κανταρέ στη Γερμανία

Στον γερμανόφωνο κόσμο ο Κανταρέ δεν έγινε ποτέ δεκτός με ανοιχτές αγκάλες. Χαρακτηριστική είναι η σκηνή που περιγράφει ο Πέτερ Πλάτσμαν, συνιδρυτής του Συλλόγου Γερμανοαλβανικής Φιλίας, από μία επίσκεψη του συγγραφέα στην έκθεση βιβλίου της Φρανκφούρτης το 1982: «Τότε ο Κανταρέ δεν ήταν καθόλου γνωστός στη Γερμανία, το μόνο έργο του που είχε εκδοθεί ήταν «Ο στρατηγός της νεκρής στρατιάς» από τον εκδοτικό οίκο Claassen. Κάναμε βόλτα σε πολλούς εκδοτικούς οίκους της έκθεσης, όμως κανείς δεν έδειξε ενδιαφέρον για τον Κανταρέ».

Η μόνη φορά που είδα από κοντά τον Κανταρέ ήταν σε μία έκθεση βιβλίου στη Βασιλεία το 2007, όταν σε μία από τις εκδηλώσεις της έκθεσης εμφανίστηκε στη σκηνή με την – επίσης εξαιρετική – Κροάτισσα συγγραφέα Ντουμπράβκα Ούγκρεσιτς. Οι δύο τους δεν είχαν και πολλά να πουν, κάτι που μάλλον οφείλεται και στη μορφή της εκδήλωσης. Η εντύπωση που μου δόθηκε ήταν πως οι διοργανωτές σκέφτηκαν «και οι δύο είναι από τα Βαλκάνια, κάτι θα βρουν να πουν για πυριτιδαποθήκες και πολέμους». Αντίστοιχη αντιμετώπιση θα ήταν ανήκουστη για έναν Γερμανό συγγραφέα – στη Γαλλία αντιθέτως ο Κανταρέ τιμήθηκε ήδη από νωρίς και με τον κατάλληλο τρόπο.

Ο συγγραφέας και η πατρίδα του

Γενικώς η Ευρώπη αντιμετωπίζει τον Κανταρέ με τον ίδιο τρόπο που αντιμετωπίζει και την Αλβανία: και ναι και όχι. Όμως το έργο του Κανταρέ δεν έχει εκτιμηθεί δεόντως ούτε στην Αλβανία. Την περίοδο της δικτατορίας ο κόσμος περίμενε με ανυπομονησία το καινούριο έργο του συγγραφέα, επειδή γι’ αυτούς ήταν ένα παράθυρο προς τον έξω κόσμο. Σήμερα όμως λίγοι διαβάζουν πια. Ο Κανταρέ ωστόσο δεν χρειάζεται να αποτελεί αντικείμενο ενασχόλησης μονάχα για τους ακαδημαϊκούς – αρκετά έργα του είναι ευχάριστα ακόμη και για την παραλία.

Ο Ισμαήλ Κανταρέ έφτασε μέχρι τα 88. Γεννήθηκε το 1936 στο Αργυρόκαστρο της νότιας Αλβανίας – το οποίο μνημονεύει σε ένα από τα ομορφότερα μυθιστορήματά του, «Το χρονικό της πέτρινης πόλης». Σε μία από τις τελευταίες μου επισκέψεις στην Αλβανία ανακάλυψα στη γενέτειρά του μία πινακίδα που έγραφε «Το σοκάκι των τρελών». Αυτό το σοκάκι το ήξερα από το μυθιστόρημα του Κανταρέ και αποφάσισα να πάρω μαζί μου στο Μόναχο μία από τις πέτρες του δρόμου. Όπως και αυτός, το ίδιο και οι ιστορίες των έργων του Κανταρέ είναι αθάνατες.

Επιμέλεια: Γιώργος Πασσάς

DW