«Απολαμβάνουμε βάσει των… likes»

Ο Θεοφάνης Τάσης γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Μόναχο: «Ο πατέρας μου ήταν τορναδόρος, έφυγε φτωχός από την Ελλάδα το 1962», εξομολογείται. «Η μητέρα μου ήρθε μερικά χρόνια μετά από το χωριό της όπου δούλευε στα χωράφια. Πολύ σκληρή ζωή, ελάχιστοι ξένοι υπήρχαν στο Μόναχο και αντιμετωπίζονταν συχνά περιφρονητικά. Κληρονόμησα τον νόστο της πατρίδας και μεγάλωσα ως άτοπος. Εμαθα τα ελληνικά με ελάχιστο γαλανό».

Σήμερα είναι υποψήφιος υφηγητής στο Freie Universität Berlin, ενώ ταυτόχρονα διδάσκει ως καθηγητής στην Αυστρία και στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Μιλήσαμε με αφορμή το βιβλίο του «Πολιτικές του βίου ΙΙ: Η επιμέλεια εαυτού στην εικονιστική κοινωνία» από τις Εκδόσεις Αρμός.

– Μιλάτε για την επιμέλεια εαυτού, πρέπει όμως να ξεκαθαρίσουμε τι είναι ο εαυτός.

– Οταν στο βιβλίο αναφέρομαι στον εαυτό, εννοώ το σύνολο εκείνο που αποτελείται, πρώτον, από το ασυνείδητο, δεύτερον, το συνειδητό ως προϊόν της κοινωνικής θέσμισης και της εκάστοτε οικογενειακής ιστορίας και βιογραφικής διαδρομής, και τέλος την αυτοκατανόηση, η οποία περιλαμβάνει τα προηγούμενα και τον αναστοχασμό επί αυτών.

– Το βιβλίο πραγματεύεται μεν το δυτικό υποκείμενο, αλλά εμείς, ως Ελληνες, είμαστε δυτικά υποκείμενα;

– Πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Γερμανοί είχαν μια έντονη συζήτηση για το κατά πόσο ανήκαν ή θέλουν να ανήκουν στη Δύση. Θεωρούσαν το αγγλοσαξονικό πρότυπο εμπειρικό και βάρβαρο μπροστά στην πνευματικότητα –την Kultur– που χαρακτηρίζει τους Γερμανούς και το αντιμαχόταν. Aρχισαν να αυτοκατανοούνται ως μέρος της Δύσης βαθμιαία μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ούτε εκεί, λοιπόν, ήταν δεδομένο το δυτικό υποκείμενο. Εμείς θεωρώ ότι είμαστε δυτικοί, καθώς ρητά ή άρρητα αντλούμε στην τέχνη του βίου μας από την αρχαία Ελλάδα, που είναι μήτρα της Δύσης.

– Θα ήθελα να ακούσω τη διαφορά ανάμεσα στο υποκείμενο της αρχαίας Ελλάδας και το σημερινό για να λυθεί η παρεξήγηση ότι πρόκειται για το ίδιο.

– Η διαφορά τους είναι ότι ο Αθηναίος αυτοκατανοείται ως μέρος ενός ιδιαίτερου συνόλου, της δημοκρατικής πόλης. Χάρη στη δημοκρατική πόλη εμφανίζεται στην Ελλάδα, σε αντίθεση με τους άλλους πολιτισμούς της αρχαιότητας, το άτομο. Στον Ελληνα καλλιτέχνη που υπογράφει τα έργα του και ακολούθως στον Σωκράτη συναντούμε το σπέρμα μιας υποκειμενικότητας, στην οποία αργότερα θα αναγνωρίσουμε και τη δική μας.

– Πιστεύετε ότι ένας Eλληνας μπορεί να αυτοαναγνωριστεί και να αυτοπραγματωθεί χωρίς να κατοπτρίζεται στα μέλη της υπόλοιπης κοινότητας όπως στην αρχαία Ελλάδα; Μπορεί να είναι ψυχικά αυτόνομος;

– Η αυτονομία του καθενός είναι πάντοτε μερική ως προς την κοινωνική θέσμιση: οι δυνατότητες αυτονομίας που μας παρέχονται στην Ελλάδα είναι πολύ μεγαλύτερες από ό,τι στο Ιράν ή στο Αφγανιστάν. Από κει και ύστερα, η θέσμιση συγκαθορίζει την ποιότητα της ατομικής αυτονομίας και τις δυνατότητες για τη διαμόρφωση της ζωής σε βίο, δηλαδή, για πολιτικές του βίου.

– Πώς αναπτύσσεται το συναίσθημα σε ένα εικονιστικό υποκείμενο;

– Μιλώντας για εικονιστικό υποκείμενο, ουσιαστικά μιλώ για έναν πολλαπλασιασμό του εαυτού μέσω της ψηφιοποίησης. Ο καθένας από εμάς διαθέτει μια ψηφιακή εικόνα εαυτού π.χ. στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Συχνά αυτή αυτονομείται και γίνεται είδωλο. Τα είδωλά μας διαμορφώνουν εν αγνοία μας και καθώς αποξενωνόμαστε ως νάρκισσοι στην ίδια μας την εικόνα εαυτού γινόμαστε ειδωλολάτρες. Πλέον οι εμπειρίες και τα συναισθήματα βιώνονται και επιβεβαιώνονται μέσω της εικόνας. Η απόλαυση ενός τοπίου ή ενός φαγητού ανάγεται στα likes που θα αποσπάσει. Το εικονιστικό υποκείμενο έχει μια βαθιά ανάγκη αναγνώρισης για να πιστοποιηθεί η ορατότητά του, δηλαδή, η ύπαρξή του.

– Είναι, δηλαδή, η πληρότητα της ορατότητας η αλήθεια του;

– Το να είσαι αόρατος στην εικονιστική κοινωνία σημαίνει ότι είσαι ανύπαρκτος. Αν μεγαλώσεις με το Facebook και το tablet από έξι χρονών, τότε για ποια εσωτερική αλήθεια μπορούμε να μιλάμε; Η ενδοσκόπηση, την οποία αυτή προϋποθέτει, προαπαιτεί τη σιωπή, την ικανότητα νοηματοδότησης του αοράτου. Aραγε είναι αυτή εφικτή σε μια κοινωνία που απωθεί τη θνητότητα;

– Τι θετικό έχει το εικονιστικό υποκείμενο;

– Μπορεί να συνδέεται με ταχύτητα και ευκολία με εκατοντάδες άλλους ανθρώπους. Καταλύοντας τα όρια του χρόνου και του χώρου, έχει απεριόριστη πρόσβαση στο παρόν και το μέλλον, ανταλλάσσει πληροφορίες για οτιδήποτε ταχύτατα. Κατά συνέπεια βιώνει την ύπαρξή του πιο απελευθερωμένα, ως εκκολαπτόμενος Θεός, αν και εξακολουθεί να διαθέτει σώμα. Eνα σώμα θνητό με ανάγκες.

– Πώς βιώνεται ο χρόνος γι’ αυτό;

– Λόγω της πληθωριστικής ελευθερίας, της ελευθερίας όπου οι επιλογές αυξάνονται με καταιγιστικό ρυθμό, βιώνεται ως ένα διηνεκές παρόν. Το παρόν διαστέλλεται στο παρελθόν και στο μέλλον, με αποτέλεσμα να δημιουργεί μια ασφυκτική επιτάχυνση. Γι’ αυτό και γινόμαστε όλο και πιο βιαστικοί. Αυτό που χάνει το εικονιστικό υποκείμενο είναι ο καιρός. Καιρός είναι ο χρόνος μεστός νοήματος, ο κατάλληλος χρόνος για μια πράξη. Αντίστοιχα, τόπος είναι ο χώρος μεστός νοήματος γιατί εμπεριέχει την πράξη. Στην εικονιστική κοινωνία ο καιρός και ο τόπος εξαϋλώνονται, με αποτέλεσμα να διακινδυνεύεται η ανθρωπινότητά μας.

– Γιατί γράψατε αυτό το βιβλίο;

– Από ανάγκη για προσανατολισμό, αλλά συγχρόνως ευελπιστώντας ότι ίσως βοηθήσει ορισμένους να διαμορφώσουν αναστοχαστικά τη ζωή τους σε βίο ως δημοκρατικοί πολίτες. Πιστεύω στη χειραφετητική αποστολή της φιλοσοφίας, υπό αυτή την έννοια ανήκω στην παράδοση του ανθρωπισμού.

“Καθημερινή”