Αντώνης Μανιτάκης
Η κυριαρχία στο θολό τοπίο της παγκόσμιας διακυβέρνησης
Ο Καθηγητής και πρώην Υπουργός Αντώνης Μανιτάκης προσεγγίζει με το νέο βιβλίο του το θέμα της κυριαρχίας του κράτους στο θολό τοπίο της παγκόσμιας διακυβέρνησης. Παρουσίαση αποσπασμάτων απο το βιβλίο.
ΠΡΟΟΙΜΙΟ
Το ζήτημα που τέθηκε με τρόπο έμμεσο αλλά, ταυτόχρονα, και επιτακτικό, με την καλούμενη «παγκοσμιοποίηση» στην πολιτική φιλοσοφία και ειδικότερα στο συνταγματικό δίκαιο και στην πολιτειολογία, αφορά, κατά τη γνώμη μου, τον τρόπο διακυβέρνησης των λαών σε συνδυασμό με τον τρόπο διακυβέρνησης του κόσμου συνολικά, και πιο συγκεκριμένα τον τρόπο διασύνδεσης της κρατικής ή εθνικής διακυβέρνησης με μια υπό διαμόρφωση υπερεθνική, διεθνική ή κοσμοπολίτικη, παγκόσμια διακυβέρνηση.
Το κρίσιμο, δηλαδή, ερώτημα της διακυβέρνησης ενός λαού τίθεται πλέον σε συνάρτηση με τη διακυβέρνηση του κόσμου και εντάσσεται σε μια ορατή ιστορική προοπτική. Η απάντηση στο ερώτημα «Ποιος κυβερνά αυτή τη χώρα» συνυφαίνεται πια με την απάντηση στο ερώτημα «Ποιος κυβερνά αυτόν τον κόσμο και πώς κυβερνιέται ο ίδιος».
Ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας ένα τέτοιο ερώτημα δεν τέθηκε με τόσο απτό, καθολικό και τραγικό μαζί τρόπο. Και ποτέ άλλοτε οι τραγικές ή οι ευεργετικές συνέπειες από την ενδεχόμενη επικράτηση μιας παγκόσμιας ενσωματωμένης οικονομίας, που θα διέπεται από τους νόμους της αγοράς και θα καθοδηγείται ή θα εποπτεύεται από υπερεθνικούς και διεθνείς οργανισμούς, δεν είχαν γίνει, τόσο τραγικά αλλά και τόσο καταιγιστικά, αισθητές.
Ακρογωνιαίος λίθος όλης αυτής της ιστορικής εξέλιξης, τόσο όσον αφορά την εσωτερική οργάνωση των κρατών, όσο και σε ό, τι αφορά τη διεθνή συνεργασία τους, υπήρξε η έννοια της κυριαρχίας, δηλαδή της πρωταρχικής και υπέρτατης εξουσίας αυτοπροσδιορισμού ενός κράτους με τον λαό του. Γι’ αυτό και πιστεύω ότι η μελέτη της σημασίας και του νοήματος που αποκτά σήμερα η έννοια αυτή θα μας δώσει το κλειδί για την κατανόηση όλων των αλλαγών και των μετασχηματισμών που συντελούνται σχετικά με τον τρόπο διακυβέρνησης του κόσμου και των λαών.
Θα πρέπει, πάντως, προκαταβολικά να τονιστεί ότι καταλύτης για τις πρωτοφανείς μεταμορφώσεις της κυριαρχίας, που ξεκινούν με την απαγκίστρωση της κρατικής εξουσίας από τη χωρική ή εδαφική της επικράτεια και καταλήγουν στη διαπλοκή της με διεθνείς οργανισμούς και στη διάχυσή της σε ολόκληρο τον κόσμο, στάθηκε η τεχνολογική επανάσταση, η αποκαλούμενη τέταρτη βιομηχανική επανάσταση. Οι κοινωνίες της πληροφορίας, της πλανητικής, ψηφιακής επικοινωνίας και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, που επικάθονται και στηρίζουν τις οικονομίες των διεθνών συναλλαγών, δεν μπορούν να υπάρχουν και να λειτουργούν περιχαρακωμένες στα εδαφικά σύνορα του εθνικού κράτους.
Η αλήθεια είναι, εξάλλου, ότι το κράτος από τη μια μεριά είναι πολύ μικρό για να αντιμετωπίσει τα μεγάλα πλανητικής διάστασης προβλήματα, όπως είναι η επιβίωση του πλανήτη από την κλιματική αλλαγή, η προστασία της δημόσιας υγείας από τις πανδημίες ή ο έλεγχος της βιοτεχνολογίας και της ρομποτικής τεχνολογίας κ.ά. Από την άλλη μεριά, το κράτος είναι πολύ μεγάλο για να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά προβλήματα τοπικού, εθνικού ή ειδικού ενδιαφέροντος.
Η κρατική κυριαρχία στέκεται, από αυτήν την άποψη, εμπόδιο στην αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων, που ξεπερνούν ή υπερβαίνουν τα κρατικά σύνορα ή είναι πολύ μικρά και μικροσκοπικά για μια υπερεθνική αντιμετώπιση.
Σε κάθε περίπτωση, οι διαδικασίες της δημιουργίας υπερεθνικών ή διεθνικών ενοτήτων και διεθνών οργανισμών δεν είναι δυνατόν, ούτε πρέπει στην παρούσα ιστορική φάση, να νοηθούν αποκλειστικά ως διαδικασίες απίσχνασης ή εξαφάνισης των «κρατικών επικρατειών» και της κυριαρχίας τους αλλά ως διαδικασίες συμμετοχής ή ενσωμάτωσής τους σε μια μορφή διεθνικής, παγκόσμιας διακυβέρνησης, που θα αποτελείται από μετασχηματισμένες κρατικές οντότητες και θα συνθέτουν όλες μαζί μια δικτυωμένη, πλανητικά, συνένωση Πολιτειών και λαών.
Τα κράτη δρουν, τελικά, ως οι βασικοί συντελεστές της παγκοσμιοποίησης και μιας διεθνικής, παγκόσμιας διακυβέρνησης και εξακολουθούν να παίζουν στις διεθνείς σχέσεις πρωταγωνιστικό ρόλο, μέσω συμμαχιών και διεθνών οργανισμών, με στόχο την εγκαθίδρυση κοινών κανόνων και θεσμών που θα διέπουν τις διεθνείς έννομες σχέσεις. Και όπως πάντα, είναι τα ίδια που κηρύσσουν πόλεμο και εγγυώνται την ειρήνη, μαζί με την εθνική και δημόσια ασφάλεια και την προαγωγή της ευημερίας των λαών τους.
Η κρατική ενότητα παραμένει το πιο άμεσο και σίγουρο σημείο αναφοράς των επιχειρήσεων, των ατόμων και των ομάδων για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων και των συμφερόντων τους. Ενώ, από την άλλη, η «κρατική» δημοκρατία είναι ο μόνος νομιμοποιημένος εκπρόσωπος των διάφορων πολιτικών «κοινωνιών» ανά τον κόσμο, και η μόνη οργανωμένη και ενοποιητική δύναμη για την αντιμετώπιση όλων των προβλημάτων που ανακύπτουν από την παγκοσμιοποίηση. Με εξασθενημένη ή άκρως σχετικοποιημένη τη λαϊκή κυριαρχία, η δημοκρατική Πολιτεία παραμένει, παρ’ όλα αυτά, η πιο νομιμοποιημένη και η πιο αντιπροσωπευτική δύναμη για τη μετάβαση από την παλιά στη νέα τάξη πραγμάτων.
Αυτό σημαίνει ότι, στη μεταβατική αυτή περίοδο, το κράτος δεν εξαφανίζεται ούτε αποδυναμώνεται. Αντίθετα, μετασχηματίζεται σε τοπικό ή περιφερειακό παράγοντα μιας απρόσωπης, πολυδαίδαλης, παγκόσμιας δικτύωσης διεθνών σχέσεων κυριαρχίας κρατών, διεθνών οργανισμών και αγορών. Το μέλλον του κράτους μπορεί μεν να φαντάζει σήμερα αβέβαιο, η αδήριτη όμως εθνική και διεθνής πραγματικότητα μας δείχνει, παρ’ όλες τις δυσοίωνες για το ίδιο προβλέψεις, ότι το κράτος καλώς κρατεί, ζει και βασιλεύει και τον κόσμο κυριεύει, θύμα και συντελεστής μαζί της παγκοσμιοποίησης.
Η σχέση του κράτους και της κυριαρχίας με την παγκοσμιοποίηση και την παγκόσμια διακυβέρνηση είναι ένα θέμα που με απασχολεί σοβαρά από τις αρχές του αιώνα, από τότε που εμφανίστηκε το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης και άρχισε να συζητείται στην ελληνική και στην αλλοδαπή βιβλιογραφία.
Σε όλες τις σχετικές μελέτες μου η ιδέα που με κατατρύχε και μου έχει γίνει έμμονη είναι η έννοια της κυριαρχίας, την οποία θεωρώ ως την πλέον θεμελιώδη του συνταγματικού δικαίου και της πολιτειολογίας, καταστατική και για τους δύο κλάδους. Αποτελεί την πεμπτουσία του κράτους και τον θεμέλιο λίθο της Δημοκρατίας. Αυτός είναι ο μίτος που ακολουθώ όταν πραγματεύομαι θέματα του κράτους, της Δημοκρατίας και του κράτους δικαίου.
* * *
Αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω, ακόμη μια φορά, τη συνάδελφο Λίνα Παπαδοπούλου για την καλοσύνη που είχε να διαβάσει τις αρχικές ψηφιακές γραφές του δοκιμίου και να κάνει χρήσιμες υποδείξεις, κυρίως σε ό,τι αφορά το κεφάλαιο για την Ευρώπη
Ευχαριστώ θερμά τη φιλόλογο Μαρία Ηλιάδου για τη σχολαστική γλωσσική επιμέλεια του κειμένου και τις συζητήσεις που είχα μαζί της.
Και, βέβαια, τον εκδοτικό οίκο Αλεξάνδρεια για την πρόθυμη αποδοχή και την ιδιαίτερα επιμελημένη έκδοση του δοκιμίου.
Η μελέτη δεν θα είχε πραγματοποιηθεί, αν δεν τύγχανε της ευγενικής χορηγίας του Πανεπιστημίου “Λευκωσία” της Κύπρου και αν δεν εργαζόμουν στο φιλόξενο ακαδημαϊκό περιβάλλον της Νομικής Σχολής του.
Αντώνης Μανιτάκης
Καλαμάκι (Πρόπαν) Πηλίου, Σεπτέμβριος 2023
ΠΡΟΔΗΜΟΣΊΕΥΣΗ “Καθημερινή”: Ο αξεπέραστος ορίζοντας του κράτους
- Η Καθημερινή
- 10 Dec 2023
- Του ΑΝΤΩΝΗ ΜΑΝΙΤΑΚΗ
- Προδημοσίευση από το δοκίμιο του Αντώνη Μανιτάκη, «Η κυριαρχία στο θολό τοπίο της παγκόσμιας διακυβέρνησης», Αλεξάνδρεια, 2023.
Η εξέγερση των Πατρών προβάλλεται στην πρόσοψη της Βουλής με αφορμή τα 200 χρόνια από την Επανάσταση και την Παγκόσμια Ημέρα Φιλελληνισμού και Διεθνούς Αλληλεγγύης. Τα σύγχρονα κράτη, παρότι διαπλέκονται σε δίκτυα οικονομικών, γεωπολιτικών και αμυντικών συνασπισμών, διατηρούν την αυτοτέλεια και την αυτονομία τους. Με τη μία ή την άλλη μορφή, το κράτος θα είναι πάντα παρόν.
Η παγκοσμιοποίηση επέδρασε καταλυτικά στη φυσιογνωμία και στις λειτουργίες του κράτους. Στην πραγματικότητα δεν απείλησε ούτε αμφισβήτησε την υπόστασή του, το ανάγκασε να μεταμορφωθεί. Μάρτυρας αδιάψευστος, η παγκόσμια, πολύπλοκη και συνεχώς αυξανόμενη διασύνδεση κρατών, εθνικών οικονομιών, πολιτισμών, αγορών, διεθνών ψηφιακών συναλλαγών, αμυντικών συμμαχιών, και πλανητικής εμβέλειας μαζικών μέσων επικοινωνίας και κοινωνικής δικτύωσης. Το κράτος βρίσκεται πλεγμένο σε ένα εκτεταμένο παγκόσμιο δίκτυο πολύμορφων διασυνδέσεων, τόσων και τέτοιων, που το εμποδίζουν να εκπληρώσει ακόμη και τις πιο βασικές λειτουργίες του, χωρίς να προστρέξει στις διεθνείς συνεργασίες, συμφωνίες ή συμμαχίες και να λάβει σοβαρά υπόψη του τις διεθνείς αγορές. Η ίδια η υπόστασή του εξαρτάται από αυτές.
Τα κράτη δραστηριοποιούνται, διαδραματίζοντας έναν ενεργό και καθοριστικό ρόλο στη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης και συμμετέχοντας αποφασιστικά στην αντιμετώπιση των προκλήσεων και διακινδυνεύσεων, που ανακύπτουν από τις γεωπολιτικές ανακατατάξεις και από τις τεχνολογικές προκλήσεις της ψηφιακής επανάστασης. Τα αιτήματα και οι εκκλήσεις για παρέμβαση του κράτους στην οικονομία, στην κοινωνία, στη δημόσια υγεία, στο περιβάλλον και στον έλεγχο των νέων τεχνολογιών δεν σταματούν. Αυτό αποδεικνύει πόσο παραπλανητική είναι σήμερα η αναφορά στην «επιστροφή» του κράτους, αφού, άλλωστε, ποτέ δεν είχε αποχωρήσει.
Με τη μία ή την άλλη μορφή, το κράτος ήταν και, όπως όλα δείχνουν, θα είναι πάντα παρόν. Aλλοτε ως αίτημα του μικρού και άλλοτε του μεγάλου κράτους. Aλλοτε ως έντονα παρεμβατικό στην οικονομία, όπως τα χρόνια ιδίως μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ή τη δεκαετία του ’70 και ’80 με τις κοινωνικοποιήσεις και τις εθνικοποιήσεις. Αλλοτε ως εγγυητής της ελεύθερης οικονομίας και στήριγμα των ιδιωτικοποιήσεων, όπως συνέβη τη δεκαετία του ’90, την περίοδο της νεοφιλελεύθερης απορρύθμισης. Και άλλοτε, ως προγραμματιστής της οικονομικής ανάπτυξης και εγγυητής της ιδιωτικής οικονομικής πρωτοβουλίας ή ως δημιουργός και εγγυητής του κοινωνικού κράτους, προστάτης του περιβάλλοντος και των δημόσιων κοινωνικών αγαθών. Και πάντα ως εγγυητής της κρατικής και προσωπικής ασφάλειας και της κοινωνικής ειρήνης, της οικονομικής, της πολιτικής και προσωπικής ελευθερίας. Κυρίως, όμως, ως ακοίμητος φρουρός της εδαφικής ακεραιότητας και της ανεξαρτησίας της χώρας, ως φορέας ετοιμοπόλεμης ή και εμπόλεμης δύναμης και ως ειρηνοποιός των εμφύλιων συρράξεων και των κοινωνικών συγκρούσεων.
Δεν βρισκόμαστε, άρα, με βάση αυτά που προελέγχθηκαν, μπροστά σε μια υποχώρηση ούτε σε μια επιστροφή του παλιού, φιλελεύθερου κράτους αλλά σε μια νέα μορφή κράτους, της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας της αγοράς, σε αντιδιαστολή προς το φιλελεύθερο κράτος της εθνικής οικονομίας της αγοράς. Ενα κράτος που βρίσκεται, μάλιστα, υπό συνεχή αναδιαμόρφωση, όπως ακριβώς συμβαίνει και με την κυριαρχία του. Η νέα αυτή μορφή κράτους, σε ό,τι αφορά κυρίως τα κράτη της Ευρώπης και γενικά της Δύσης, αλλά και πολλά της Ανατολής και της Ασίας, διατηρεί τα δομικά του χαρακτηριστικά ως φιλελεύθερο, με τον σχετικό διαχωρισμό της κρατικής και πολιτικής εξουσίας από την κοινωνία και την οικονομία της αγοράς και, κυρίως, με τη συνταγματική προστασία των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών και την κατοχύρωση της διάκρισης των εξουσιών.
Είναι αλήθεια ότι στο πολύπλοκο παγκόσμιο και διεθνές σύστημα διακυβέρνησης, πολλές και βασικές «κυβερνητικές» λειτουργίες του κράτους, ιδίως οικονομικές, όπως οι χρηματοπιστωτικές και εμπορικές συναλλαγές, οι επικοινωνίες, τα μέσα μαζικής δικτύωσης και επικοινωνίας, έχουν, κατά ένα μεγάλο μέρος, απαγκιστρωθεί από την εθνική επικράτεια και υπερβαίνουν τα κρατικά σύνορα. Αλλες όμως, όπως οι λειτουργίες της παιδείας, υγείας, κοινωνικής προστασίας και ασφάλισης, του πολιτισμού, της αστυνόμευσης και της εθνικής ασφάλειας, εξακολουθούν να ασκούνται βασικά από το ίδιο. Την ίδια στιγμή που άλλες τις μοιράζεται το κράτος με διεθνείς ή υπερεθνικούς ή διεθνικούς ή παγκόσμιους οργανισμούς, συμμετέχοντας ενεργά στη διαδικασία της παγκόσμιας ρύθμισης (global regulation).
Επομένως, το κράτος, υπό την επίδραση των διεθνών εξελίξεων, αλλάζει διαρκώς και σκοπούς και λειτουργίες, χωρίς ωστόσο να παύσει να ασκεί τις αναγκαίες στο εθνικό επίπεδο κλασικές λειτουργίες, ασφάλειας και ευημερίας.
Ο ρόλος του αναπόδραστα διευρύνεται και ενισχύεται και πολύ απέχει από το να αποδυναμώνεται. Τούτο είναι εμφανές, κυρίως, στον τομέα της προστασίας της εθνικής άμυνας και κρατικής ασφάλειας, όπου οι κυβερνοεπιθέσεις και ο πολλαπλασιασμός των απειλών και των διακινδυνεύσεων, τρομοκρατικών και άλλων, μέσω του Διαδικτύου, αναγκάζουν το κράτος, για να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του, να εξοπλιστεί με μέσα ψηφιακά, τόσα και τέτοια, που τείνουν να το καταστήσουν πανοπτικό και πάνοπλο, ψηφιακά και αμυντικά. Η κλιματική αλλαγή κάνει, τέλος, το κράτος ακόμη πιο αναγκαίο ή απαραίτητο και κεντρικά υπεύθυνο όχι μόνον της ασφάλειάς μας αλλά και της επιβίωσής μας με μια βιώσιμη ανάπτυξη. Ενώ, παράλληλα, οι πρωτοφανείς και απρόβλεπτες γεωπολιτικές ανακατατάξεις το καθιστούν παράγοντα «παγκόσμιας» εμπόλεμης σύρραξης αλλά και ειρήνευσης, συντελεστή άλλοτε διεθνούς αστάθειας και άλλοτε της διεθνούς σταθερότητας και ασφάλειας.
Απο διεθνιστική σκοπιά, η οποία μας επιτρέπει να ανακαλύψουμε μια πλειάδα παγκόσμιων, διεθνών ή διεθνικών οργανισμών, δημόσιων ή ιδιωτικών, οι οποίοι συνυπάρχουν, συνεργάζονται, αντιπαρατίθενται και ανταγωνίζονται μεταξύ τους, άλλοτε με φειδώ και άλλοτε με απληστία. Μπορούμε, έτσι, να διαγνώσουμε, μέσα από το πρίσμα αυτό, την πολυσύνθετη πορεία προς μια πολυδαίδαλη, πολυεπίπεδη και πολυκεντρική παγκόσμια διακυβέρνηση.
Η πολυπρισματική αυτή θεώρηση μας παρακινεί, επί πλέον, να εγκαταλείψουμε την πρόσληψη του κράτους και του κρατικού δικαίου ως ενός μονολιθικού, αυτάρκους και αυτοαναφερόμενου συστήματος κανόνων δικαίου, που αντιπαρατίθεται με τις υπερεθνικές έννομες τάξεις.
Η έντονη, ωστόσο, τάση διεθνοποίησης της εθνικής έννομης τάξης και η όλο και μεγαλύτερη ώσμωσή της με τη διεθνή έννομη τάξη δεν μας οδηγεί, πάντως, και στην άρνηση αντιμετώπισης της εθνικής έννομης τάξης, ως μιας σχετικά αυτόνομης και αυτοδύναμης τάξης δικαίου, με τη δική της θεσμική ιδιαιτερότητα, συνταγματική ταυτότητα και ικανότητα πολιτικού αυτοκαθορισμού, ισότιμης με κάθε άλλη εθνική έννομη τάξη.
Η οικουμενικά (global) πολυκεντρική και διεθνική (transnational) αυτή θεώρηση της παγκόσμιας διακυβέρνησης (global governance) μας προτρέπει, επί πλέον, να αντιμετωπίζουμε το κρατικό δίκαιο, και αυτό ως τμήμα ενός παγκόσμιου συνταγματικού πλουραλισμού, ο οποίος αγκαλιάζει τη συνύπαρξη πολλαπλών, αυτόνομων, διεθνικών και εθνικών έννομων τάξεων που δρουν συμπλεκόμενες ή αντιπαρατιθέμενες. Η ίδια θεώρηση συμπλέει, βέβαια, και με την πρόσληψη της παγκόσμιας διακυβέρνησης, ως ενός μη τυποποιημένου και δυναμικού συστήματος διακρατικής, πολυπολιτισμικής, πολυεθνικής και πολυκλαδικής έννομης ρύθμισης. Η πρόσληψη της κρατικής κυριαρχίας που αρμόζει, επομένως, σε συνθήκες έκρηξης πολλαπλών και σύνθετων αυτόνομων νομιμοτήτων, είναι εκείνη ενός πλέγματος «δια-νομιμοτήτων», οι οποίες συγκροτούν μια πλειάδα κρατικών επικρατειών, που συνυπάρχουν, συχνά ανταγωνιστικά, με δεκάδες άλλες «λειτουργικές», τομεακές ή κλαδικές, επικράτειες διεθνών οργανισμών, όπως είναι, μεταξύ πολλών, η Παγκόσμια Οργάνωση Εμπορίου, Συναλλαγών, Υγείας, το ΝΑΤΟ, η Ε.Ε. κ.ά.
Με αυτήν την έννοια, η παγκόσμια, διεθνική, διακυβέρνηση είναι από τη φύση της «πλουραλιστική». Η κρατική επικράτεια δεν είναι μεν το μοναδικό πεδίο, ο μοναδικός «τόπος» άσκησης της κυριαρχίας. Παραμένει, όμως, ο κύριος και ο πλέον ενεργός συντελεστής της απρόβλεπτης διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης, αν ληφθεί υπόψη η ενεργός δράση του διά μέσου των λειτουργικών ή τομεακών «επικρατειών», όπως είναι εκείνες των διεθνών οργανισμών, των πολυποίκιλων εμπορικών διεθνών συναλλαγών, των χρηματοπιστωτικών οργανισμών και των πολυεθνικών επιχειρήσεων, των μέσων μαζικής ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης κ.ά. Σε κάθε μια από αυτές τις λειτουργικές επικράτειες, οι κρατικοί συντελεστές της διαδραματίζουν, εμφανώς ή και αφανώς, ενεργό ρόλο στο θέατρο των διεθνών εξελίξεων. Λειτουργούν ως πρωταγωνιστές ενός πολυκεντρικού και πολυεπίπεδου πολυεθνικού συστήματος πολλαπλών λειτουργικών επικρατειών.
Επομένως, το σύγχρονο κράτος, δημιούργημα μιας ιστορικής διαδικασίας αιώνων, εξακολουθεί να αναπτύσσεται, να μεταμορφώνεται και να παραμένει στην ημερήσια διάταξη της σύγχρονης κοσμογονίας.
Το εθνικό δίκαιο έχει, από τη μεριά του, δείξει και αυτό απαράμιλλη ικανότητα, επιλέγοντας από συγγενή, εθνικά ή διεθνή, νομικά συστήματα στοιχεία κανονιστικά, τα οποία ενσωματώνει και αφομοιώνει στο δικό του νομικό σύστημα, όπως συμβαίνει με τις διεθνείς κατοχυρώσεις των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Η προσαρμοστική του δεινότητα είναικαι εδώ εντυπωσιακή και δεν πρέπει να υποτιμάται.
Ετσι, μπορεί μεν το κράτος εξαιτίας της έντονης διεθνοποίησης του εθνικού δικαίου να έχει χάσει το μονοπώλιο της διεθνούς ή διεθνικής έννομης ρύθμισης, δεν έχει, όμως, πάψει να είναι το βασικό κέντρο παραγωγής εθνικών και διεθνών κανόνων δικαίου. Παρά τις απώλειες που υπέστη με την εκχώρηση κυριαρχικών του δικαιωμάτων σε διεθνείς οργανισμούς, όπως εκείνη της Ευρωπαϊκής Ενωσης, η κυριαρχία εξακολουθεί να παραμένει η κεντρική, εμπειρικά και κανονιστικά, κατηγορία που συμβάλλει στη διατήρηση και διαφύλαξη της κρατικής ανεξαρτησίας, της πολιτικής αυτονομίας και του πολυπολιτισμικού πλουραλισμού. Παράλληλα, η διαρκώς αυξανόμενη, διεθνική ή παγκόσμια διασύνδεση και διαπλοκή κρατών, κοινωνιών και οικονομιών, δημιούργησαν ευνοϊκές συνθήκες ενίσχυσης της σημασίας και ισχύος εθνικών κυβερνήσεων και κρατών. Στο πλαίσιο, βέβαια, πάντα των κραυγαλέων ανισοτήτων και διαφοροποιήσεων ισχύος και μεγέθους μεταξύ κρατών, φορέων κατά τα άλλα ίσης, τυπικά, κυριαρχίας.
Από όποια σκοπιά και αν το κοιτάξουμε, πάντως, η διαμεσολάβηση των κρατικών οντοτήτων, των κυρίαρχων και τυπικά ίσων, αλλά ουσιαστικά άνισων πολιτειακών αυτών οντοτήτων ανά τον κόσμο, είναι για την προώθηση της παγκόσμιας ή πλανητικής διακυβέρνησης και αναγκαία και αναπόφευκτη. Η εξέλιξη αυτή δεν μειώνει· αντίθετα, ενισχύει την επίδραση του διεθνούς και πλανητικού δικαίου (global law) επί του κρατικού, η οποία γίνεται εξ αποτελέσματος, ούτως ή άλλως, πιο πολύπλοκη και πιο σύνθετη από μια απλή και επιφανειακή σύνδεσή του με το εθνικό. Διότι στην πραγματικότητα συντελείται μια στενή διασύνδεση, αλληλοδιείσδυση και αλληλοεπίδραση μεταξύ των δύο μορφών νομιμοτήτων, της εθνικής με τη διεθνική ή παγκόσμια.
Υπό την επίδραση των διεθνών εξελίξεων το κράτος αλλάζει σκοπούς και λειτουργίες, παραμένει πάντα, ωστόσο, εγγυητής της ασφάλειας και της ευημερίας.
Το αρχαϊκό ερώτημα, «ποιος κυβερνά και πώς κυβερνιέται αυτή η χώρα», συνυφαίνεται, πλέον, σήμερα με το εξίσου καυτό και αγωνιώδες ερώτημα: «ποιος κυβερνά και πώς κυβερνιέται αυτός ο κόσμος».
Ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας ένα τέτοιο ερώτημα δεν τέθηκε με τόσο απτό, καθολικό και τραγικό, συνάμα, τρόπο.
Οι οικουμενικές αυτοκρατορίες του παρελθόντος ήταν ένα ατελές και περισσότερο φαντασιακό πρόπλασμα της σημερινής οικουμενικής απόπειρας εγκαθίδρυσης μιας πλανητικής διακυβέρνησης.
Και ποτέ άλλοτε οι τραγικές ή οι ευεργετικές συνέπειες από την ενδεχόμενη επικράτηση μιας παγκόσμιας ενσωματωμένης και ανταγωνιστικής οικονομίας της αγοράς, που θα διέπεται από τους κανόνες μιας διεθνικής διακυβέρνησης και θα εποπτεύεται από υπερεθνικούς οργανισμούς, δεν είχαν γίνει τόσο τρομακτικά αισθητές στις παγκόσμιες ανισότητες και στις γεωπολιτικές ανακατατάξεις.
Ταυτόχρονα, όμως, και σε αντιπαράθεση με την προηγούμενη ιστορική τάση, ποτέ άλλοτε το εθνικό κράτος δεν είχε μετεξελιχθεί σε τοπικό ή περιφερειακό παράγοντα μιας απρόσωπης, πολυδαίδαλης, παγκόσμιας δικτύωσης διεθνών σχέσεων ισχύος και κυριαρχίας κρατών, διεθνών οργανισμών και αγορών. Το μέλλον του κράτους μπορεί μεν να φαντάζει, σήμερα, αβέβαιο, η αδήριτη όμως εθνική και διεθνής πραγματικότητα, μας δείχνει, παρ’ όλες τις δυσοίωνες, εκ πρώτης όψεως, για το ίδιο προβλέψεις, ότι
το κράτος καλώς κρατεί, ζει και βασιλεύει και τον κόσμο κυριεύει, θύμα και συντελεστής μαζί της παγκοσμιοποίησης. επικρατειών.
Επομένως, το σύγχρονο κράτος, δημιούργημα μιας ιστορικής διαδικασίας αιώνων, εξακολουθεί να αναπτύσσεται, να μεταμορφώνεται και να παραμένει στην ημερήσια διάταξη της σύγχρονης κοσμογονίας. Το εθνικό δίκαιο έχει, από τη μεριά του, δείξει και αυτό απαράμιλλη ικανότητα, επιλέγοντας από συγγενή, εθνικά ή διεθνή, νομικά συστήματα στοιχεία κανονιστικά, τα οποία ενσωματώνει και αφομοιώνει στο δικό του νομικό σύστημα, όπως συμβαίνει με τις διεθνείς κατοχυρώσεις των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Η προσαρμοστική του δεινότητα είναι και εδώ εντυπωσιακή και δεν πρέπει να υποτιμάται.
Επιμύθιο: με το βλέμμα στραμμένο στο αβέβαιο μέλλον του κόσμου και με το νου αγκιστρωμένο στο φωτισμένο παρελθόν του
- Από την αφήγηση της ιστορικής πορείας της κυριαρχίας που επιχειρήσαμε, εκείνο που έμεινε, ως καταστάλαγμα, και μας παρηγορεί, είναι ότι η Αγία Τριάδα του εθνικού συνταγματισμού (Constitutionalist Trinity – the trinitarian mantra of the constitutionalist faith, δημοκρατία [κρατική/λαϊκή κυριαρχία], δικαιώματα του ανθρώπου και κράτος δικαίου), ακριβό κληροδότημα του ευρωπαϊκού πολιτικού Διαφωτισμού, εξακολουθεί να μας διαφωτίζει, να μας εμπνέει και να μας καθοδηγεί, ως φάντασμα, στην αβέβαιη πορεία μας στο θολό τοπίο μιας δύσβατης, ανεξιχνίαστης και απρόβλεπτης παγκοσμιοποίησης.[1]
Η πίστη μας στα δικαιώματα του ανθρώπου, στην κρατική και λαϊκή κυριαρχία και στο κράτος δικαίου, παρά τις όποιες αμφιβολίες, αμφισβητήσεις ή ειρωνείες ή περιφρονήσεις συνοδεύουν την εφαρμογή τους, μας προσφέρει ένα ιδεατό πρότυπο, υπό το φως του οποίου μπορούμε να αξιολογούμε νομικά και ηθικοπολιτικά αποφάσεις και ενέργειες κρατών και διεθνών οργανισμών, πολιτικών οργανώσεων και διεθνών συμβάσεων ή συμφωνιών.
Με αυτήν την έννοια, οποιαδήποτε μορφή άσκησης εξουσίας ή εφαρμογής δημόσιας πολιτικής εκδηλωθεί σε εθνικό ή διεθνές επίπεδο υπόκειται σε κριτική και έλεγχο, και θα πρέπει να αξιολογείται και να δικαιολογείται νομικά και πολιτικά με αναφορά στους τρεις αυτούς ιερούς κανόνες αναφοράς. Η νομιμοποιητική αυτή τριάδα, ως κεντρική φιγούρα του σύγχρονου πλουραλιστικού συνταγματισμού, διεθνικού ή παγκόσμιου, συναρθρώνεται, λογικά και θεσμικά, τόσο με τις αξίες της ατομικής αυτονομίας και του συλλογικού/πολιτικού αυτοπροσδιορισμού ατόμων και λαών όσο και με την ιδέα μιας συντεταγμένης και εύτακτης Πολιτείας σε μια ασταθή και ανισόρροπη παγκόσμια έννομη τάξη.[2]
Τα νομιμοποιητικά αυτά θεμέλια του συνταγματισμού είναι ανυπέρβλητα, όπως δείχνει η ιστορική πορεία του παγκόσμιου συνταγματικού πλουραλισμού και οι συνεχείς απόπειρες μιας διεθνικής μορφής παγκόσμιας διακυβέρνησης, σε Ανατολή και Δύση, Ευρώπη, Αμερική, Ασία ή Αφρική. Όπως και αν προσληφθούν τα νομιμοποιητικά αυτά θεμέλια, είτε ως αξίες ή ως αρχές οικουμενικής αποδοχής είτε απλώς ως οργανωτικά θεμέλια μιας οποιασδήποτε μορφής παγκόσμιας διακυβέρνησης, δεν φαίνεται να αντικαθίστανται ούτε διαφαίνεται να κυοφορούνται άλλες αξίες.
Όσο σίγουροι όμως και αν δείχνουμε να είμαστε για την αξία και την ανθεκτικότητα των φιλελεύθερων και δημοκρατικών ιδεών μας, άλλο τόσο αβέβαιοι και ανήσυχοι πρέπει να είμαστε για την εφαρμογή τους στην πράξη, σε μια υπό διαμόρφωση και εν εξελίξει πορεία της ανθρωπότητας προς άγνωστες και απρόβλεπτες μορφές παγκόσμιας διακυβέρνησης. Όχι μόνον γιατί οι μορφές αυτές είναι ακόμη αδιαμόρφωτες και ασταθείς, αλλά κυρίως διότι είναι ευεπίφορες και ευάλωτες σε ανατροπές και πισωγυρίσματα. Και κυρίως διότι συντελεστές της πορείας τους είναι, όπως είδαμε, τα κράτη, και μάλιστα τα μεγάλα, Ρωσία, ΗΠΑ Κίνα, ακόμη και η Τουρκία, με διαφορετικά πολιτικά καθεστώτα και μορφές εθνικής διακυβέρνησης.
Η πρόσφατη ιστορική εμπειρία μάς δείχνει ότι η εσωτερική πολιτική κατάσταση της κάθε χώρας επηρεάζει και την εξωτερική συμπεριφορά της, τη στάση της στη διεθνή έννομη τάξη και τελικά στη διακυβέρνηση του κόσμου. Ολοκληρωτικό σύστημα διακυβέρνησης στη Ρωσία, δεσποτικό στην Κίνα και μια ασταθής δημοκρατικά και διχασμένη πολιτικά χώρα των ΗΠΑ, , ενώ αυταρχικά και λαϊκίστικα πολιτικά καθεστώτα, με μανδύα δημοκρατικό και φιλελεύθερο, αντιστέκονται και δυσκολεύουν, έως ακυρώνουν, κάθε είδους πορεία προς μια μορφή παγκόσμιας διακυβέρνησης.
Το ιστορικό παράδειγμα της Ρωσίας είναι, επ’ αυτού, αποκαλυπτικό. Ένα απολυταρχικό πολιτικό καθεστώς, με κουλτούρα και παράδοση ευρωασιατική, ξένο προς τις αξίες της δημοκρατίας και του φιλελευθερισμού, σε μια χώρα που δεν γνώρισε δημοκρατική επανάσταση και της οποίας λαός δεν ενστερνίστηκε ποτέ, ως οργανωμένο πολιτικό σύνολο, τα δημοκρατικά και φιλελεύθερα ιδεώδη, διεξάγει έναν πόλεμο εθνικιστικό, με έναν αιώνα καθυστέρηση, φέρνοντας γεωπολιτική αναστάτωση και ανατρέποντας προοπτικές ειρήνης, τουλάχιστον στην Ευρώπη. Στάση συνειδητά εχθρική προς τις αξίες της Δύσης, όπως δηλώνεται άλλωστε, και προς την ειρηνική συνεργασία των λαών.
Είναι προφανές ότι καθεστώτα όπως της Ρωσίας ή καθεστώτα αυταρχικά, εθνικολαϊκίστικα ή νεοφασιστικά αντιμάχονται αντικειμενικά κάθε είδους συναδέλφωση των λαών, ειρηνική διευθέτηση εθνικών διαφορών και στήριξη διεθνών θεσμών και οργανισμών πλανητικής εμβέλειας. Και, φυσικά, κάθε είδους πολιτική και ατομική ελευθερία στο εσωτερικό τους και στους λαούς των άλλων χωρών, αφού η ιδεολογία τους είναι μισαλλόδοξη.
Από τη στιγμή που δεχτήκαμε, ωστόσο, ότι τα κράτη είναι οι δραστήριοι συντελεστές της παγκοσμιοποίησης, της παγκόσμιας διακυβέρνησης και του παγκόσμιου συνταγματικού πλουραλισμού, υποχρεούμαστε ταυτόχρονα να δεχτούμε ότι και η ιστορική πορεία προς την κατεύθυνση αυτή συναρτάται με τη συμπεριφορά των μεγάλων, ηπειρωτικής εμβέλειας, κρατών ή συμμαχιών και εξαρτάται από την πολιτική τους ιδεολογία και την πολιτική τους διακυβέρνηση.
Θολός και ομιχλώδης διαγράφεται, άρα, ο ορίζοντας της πολιτικής παγκοσμιοποίησης ή της παγκόσμιας διακυβέρνησης και αβέβαιη και απρόβλεπτη η εξέλιξη του. Το μόνο σχετικά σίγουρο είναι ότι πορευόμαστε, προς το παρόν, προς μια παγκόσμια, διεθνική διακυβέρνηση, χωρίς παγκόσμιο κράτος και χωρίς, ευτυχώς, παγκόσμια κυβέρνηση. Η ελκυστική ιδέα δημιουργίας μιας παγκόσμιας δημοκρατικής κυβέρνησης, πέρα και ενάντια ή πάνω από τα κράτη, μοιάζει με χίμαιρα, και στην καλύτερη περίπτωση με ουτοπία, που σε κάθε περίπτωση εγκλείει τρομακτικές διακινδυνεύσεις και σίγουρα δεν είναι ένα οικοδόμημα του κόσμου τούτου.[3]
Με την παγκοσμιοποίηση έγινε τουλάχιστον φανερό ότι ο κόσμος είναι πολυσύνθετος, πολύπλοκος, απρόβλεπτος, γεμάτος αντιθέσεις αλλά και δυνατότητες, ότι το διεθνές οικονομικό και πολιτικό σύστημα χαρακτηρίζεται από ένα δαιδαλώδες πλέγμα σχέσεων κυριαρχίας, δηλαδή εξουσιών δύναμης και ισχύος μεταξύ κρατών, διεθνών οργανισμών, παγκόσμιων αγορών και, ανεξέλεγκτων, παγκόσμια, ιδιωτικών συμφερόντων, που ελέγχουν και εκμεταλλεύονται τις νέες, πλανητικής εμβέλειας, τεχνολογίες. Η κυριαρχία διαχέεται, έτσι, σε όλη την υφήλιο και μετασχηματίζεται, νομικά, σ’ ένα αξεδιάλυτο σύμπλεγμα πολλαπλών εννόμων, διεθνών, σχέσεων εξουσίασης και ισχύος. Οι τελευταίες σχηματίζουν, όλες μαζί, έναν πολυκέντρο και πολυεπίπεδο εικονικό τόπο, συντεταγμένης νομικά διασύνδεσής τους.
Οι σχέσεις του εθνικού κράτους με τους διεθνείς οργανισμούς, του εθνικού με τον παγκόσμιο συνταγματισμό και με τις μορφές της παγκόσμιας διακυβέρνηση δεν είναι, πάντως, μονομερείς αλλά αμφιμερείς και αμφίρροπες. Δεν είναι, σίγουρα, αντιθετικές ούτε συγκρουσιακές μεταξύ τους, όπως πιστεύεται, αν και βρίσκονται διαρκώς σε ένταση. Αντίθετα, οι δύο αυτές οντότητες αναγκάζονται να ενεργούν αμοιβαία ή από κοινού, ως δυνάμεις αλληλοενισχυόμενες και αλληλοεξαρτώμενες.[4] Η μια καθορίζει την φυσιογνωμία της άλλης και επηρεάζεται από αυτήν.
Σε αυτήν την πολυεπίπεδη, πολύπλοκη, ασταθή και αβέβαιη παγκόσμια διάταξη διεθνικών σχέσεων εξουσίασης και ισχύος, η έννοια της κυριαρχίας διαπιστώσαμε ότι επιβιώνει, άλλοτε ως μύθος ή είδωλο, άλλοτε ως εικονική, ψηφιακή ή υλική πραγματικότητα, άλλοτε ως βία, καταναγκασμός ή πειθαναγκασμός, άλλοτε, πάλι, ως δύναμη εμπόλεμης εξουσίασης, αλλά ταυτόχρονα και ως εγγύηση ασφάλειας, ειρήνης, ευημερίας και προστασίας των δικαιωμάτων των λαών, της αυτονομίας και του αυτοπροσδιορισμού τους και άλλοτε ως αγωγός και συντελεστής της παγκοσμιοποίησης με τη διάπλαση διεθνικών έννομων σχέσεων κυριαρχίας.[5]
Όπως και αν νοηθεί πάντως η κρατική κυριαρχία, επιμερισμένη, πολυεπίπεδη ή διαδικτυωμένη, πολλαπλή και διαιρετή, ορατή, αόρατη ή απρόσωπη, στέκεται σε κάθε περίπτωση απέναντί μας αμήχανη, αλλά αγέρωχη, αντιμέτωπη με την πανουργία της Ιστορίας, και διερωτάται συνεχώς για τη μοίρα της. Αντικρίζει το πολυπρισματικό είδωλό της στον καθρέφτη και βλέπει τον εαυτό της να φαντάζει στο νομικό και πολιτικό στερέωμα σαν ένα φάντασμα αληθινό, χαμένο στο υπερπέραν. Τη βλέπουμε να συνεχίζει ακάθεκτη την ατέρμονη πορεία της, από το εθνικό κράτος στο θολό και αχανές τοπίο της παγκόσμιας διακυβέρνησης, πορευόμενη μετά φόβου θεού (του πολέμου), πίστεως και ελπίδας.
- Μετά από όλα αυτά γίνεται, πιστεύω, φανερό ότι η έλευση της παγκοσμιοποίησης δεν οδηγεί μοιραία στην καταστροφή, στην αλλοίωση ή στον εκφυλισμό των ειδώλων που πολιτικού διαφωτισμού. Δεν φαίνεται, από τα μέχρι τούδε δεδομένα, να επαληθεύονται προγνώσεις και προερμηνευτικές επιλογές που να προδιαγράφουν μια απαισιόδοξη και καταστροφική εξ ορισμού δυναμική της νέας εθνικής και παγκόσμιας «καπιταλιστικής», ούτως ή άλλως, πραγματικότητας.[6] Οι απαισιόδοξες κοσμοαντιλήψεις υπηρετούν συνήθως έναν ανομολόγητο νομικό και κοινωνιολογικό θετικισμό, που τρέφεται από έναν περιγραφικό ρεαλισμό και εμποδίζει σκέψεις δημιουργικές και επινοητικές. Τρέφονται, απλώς, από έναν στείρο αρνητισμό.[7]
Το γεγονός ότι συντελούνται γύρω μας κοσμοϊστορικές αλλαγές τόσο σε πραγματικό όσο και στο συμβολικό επίπεδο, με τέτοια ταχύτητα που δεν προλαβαίνουμε καν να τις αντιληφθούμε και να τις κατανοήσουμε, δεν σημαίνει ότι βαίνουμε προς την παρακμή και το χάος. Επειδή δε κλονίζονται ακλόνητες μέχρι πρόσφατα βεβαιότητές μας και ο κόσμος έγινε απρόβλεπτος, δεν σημαίνει πως θα πρέπει να οδηγηθούμε στη διαπίστωση ότι οι θεμελιώδες αξίες του πολιτικού διαφωτισμού, με βάση τις οποίες κρίνουμε και αξιολογούμε ακόμη τον κόσμο, μοιραία καταρρέουν. Η Ιστορία της ανθρωπότητας είναι ανοικτή σε κάθε είδους εξέλιξη, στον πόλεμο και στην ειρήνη, στην πρόοδο και στην οπισθοδρόμηση, στην καταστροφή και στη δημιουργία. Όσο δυσοίωνες δείχνουν, εκ πρώτης όψεως, οι εξελίξεις πάντα υπάρχει μια διέξοδος. Απλώς χρειάζεται να την ανακαλύψουμε και, γιατί όχι, να την επινοήσουμε.[8]. Η ιδέα της παρακμής είναι, άλλωστε, ένας «παρηγορητικός μύθος ενάντια στα δεινά του τώρα. Ταυτόχρονα όμως κλείνει η ίδια τον ορίζοντα του μέλλοντος: εάν θεωρηθεί η παρακμή μοιραία και αναπόφευκτη, τότε τι νόημα έχει να σκεφτόμαστε τους όρους της μελλοντικής κοινής μας διαβίωσης;».[9]
Το κρίσιμο ερώτημα δεν είναι, πια, ναι ή όχι στην παγκοσμιοποίηση, από τη στιγμή που η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας της αγοράς, καλή ή κακή, αποτελεί αναπότρεπτη πραγματικότητα. Το επιτακτικό ερώτημα που ανακύπτει και καλούμαστε όλοι να σκεφτούμε σοβαρά, λαοί και κυβερνήσεις, είναι τι σημαίνει παγκοσμιοποίηση και παγκόσμια διακυβέρνηση, τι είδους διακυβέρνηση προτιμούμε και επιδιώκουμε, πως συνδέεται αυτή με τα κράτη και ειδικά με το κράτος μας και πώς θα πρέπει να οργανωθούμε και να δράσουμε ως κράτη, ως διεθνείς οργανισμοί και ως λαοί, ενόψει αυτής της αδήριτης πραγματικότητας.
Σε συνθήκες αλληλεξάρτησης των κρατών και επιδίωξης συμφιλίωσης της εθνικής κυριαρχίας με θεσμούς και κανόνες διεθνικούς ή υπερεθνικούς, η ανθρωπότητα βρίσκεται αντιμέτωπη με προβλήματα και διακινδυνεύσεις πλανητικής εμβέλειας, όπως είναι η κλιματική αλλαγή και η ψηφιακή τεχνολογική επανάσταση, πρωτόγνωρα και απρόβλεπτα, που απαιτούν σωφροσύνη, διάλογο και περίσκεψη, αξιολογήσεις ηθικοπολιτικές και κυρίως σταθμίσεις. Και βέβαια, μια νέα πρόσληψη της κυριαρχίας, περιεκτικής και όχι αποκλειστικής, ανοικτής στον κόσμο.[10]
Ένας νέος κόσμος γεννιέται σε εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Ας τον αφουγκραστούμε, ας προσπαθήσουμε να τον καταλάβουμε, αν θέλουμε να παρέμβουμε συνειδητά για να τον επηρεάσουμε ή και για να τον αλλάξουμε· και όχι απλώς να τον υποστούμε αγκιστρωμένοι δογματικά στις κλονιζόμενες από τους παγκόσμιους ανέμους βεβαιότητές μας, οργισμένοι και αγανακτισμένοι για τα δεινά και την αδικία, για το κακό που μας έτυχε, καταγγέλλοντας ως Κασσάνδρες θεούς και δαίμονες και καταφεύγοντας συνέχεια, απελπισμένοι, στον όρο «κρίση», «κρίση των πάντων, κρίση παντού», επειδή αδυνατούμε να εξηγήσουμε και να αποδεχτούμε αυτά που απλώς δεν καταλαβαίνουμε.[11] Όντας στοιχειωμένοι από ψευδαισθήσεις και πολιτικές ιδεοληψίες.
Αν πιστεύουμε ειλικρινά ότι μπορούμε να ορίζουμε, έστω και εν μέρει, την κοινή μας μοίρα και δεν θέλουμε να μετατραπούμε σε παθητικούς και ανήμπορους συντελεστές της, οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε τα όρια και τις δυνατότητές μας ως λαός, ως έθνος, ως κράτος, και να καταλάβουμε αυτό που συντελείται μπρος στα μάτια μας χωρίς να το βλέπουμε, αλλά μόνο να το διαβλέπουμε, διερωτώμενοι συνεχώς και αμφιβάλλοντας γι’ αυτό που πιστεύουμε ότι βλέπουμε.
[1] Βλ. ενδεικτικά, A. Wiener, A.F. Lang jr. κ.ά., «Global constitutionalism: Human rights, democracy and the rule of law», Global Constitutionalism 1/1 (2012): 1-15.
[2] Στο ίδιο, σ. 4.
[3] Βλ. αναλυτικά, W.E. Scheuerman, «Post national democracies without postnational states?», ό.π., σ. 75· W.E. Scheuerman, «Globalization, Constitutionalism, and Sovereignty», ό.π., σ. 102-118.
[4] E.C. Ip, «Globalization and the future of law of the sovereign state», ό.π., σ. 639.
[5] Δ. Χριστόπουλος, Ταξίδι στο κράτος, ό.π., σ. 285.
[6] Όπως ο Κ. Τσουκαλάς, Ο αόρατος Λεβιάθαν, ό.π., σ. 432-469, ο οποίος, στον αμφίσημο τελικά επίλογό του, διερωτάται αν η κατάσταση είναι ζοφερή ή αν απλώς εμείς τη βλέπουμε έτσι. Τελειώνει, ωστόσο, το γεμάτο αμφιβολίες και αυτοαναιρέσεις ογκώδες πόνημά του, δανειζόμενος μια φράση που αποδίδεται στον Κάφκα: «Μπορεί ελπίδα να μην υπάρχει για μας, αλλά η ελπίδα είναι πάντα άπειρη». Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και ο Ν. Μουζέλης, «Παγκοσμιοποίηση, μύθοι και πραγματικότητες», στο συλλογικό, Εξουσία και κοινωνία, ό.π., σ. 81-84. Παρόμοια επιφυλακτική, έως αρνητική, στάση κράτησαν και οι ομότεχνοι σε συνέδριο για την παγκοσμιοποίηση που οργανώθηκε από τη Νομική Σχολή Θεσσαλονίκης, το 2002, και συγκεκριμένα οι Ά. Καζάκος, «Η κατάσταση και οι λειτουργίες του Δικαίου σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης», στο Ά. Καζάκος (επιμ.), Το Δίκαιο μπροστά στην πρόκληση της παγκοσμιοποίησης, ό.π., σ. 27-68 και Ι. Μανωλεδάκης, «“Παγκοσμιοποίηση” και ποινικό δίκαιο», στο ίδιο, σ. 279-290. Τα αρνητικά και θετικά της παγκοσμιοποίησης επισήμανε ο διεθνολόγος Α. Μπρεδήμας, «Παγκοσμιοποίηση και Δικαιώματα του Ανθρώπου», στο ίδιο, σ. 97-142, ο οποίος καταλήγοντας σημειώνει ότι τα συμπεράσματα από την παγκοσμιοποίηση θα κριθούν στη βάση των γεωπολιτικών ανακατατάξεων και των μορφών που θα πάρει ο ανελέητος ανταγωνισμός των αγορών από τη μια μεριά, και των αντιστάσεων που θα αναπτυχθούν από τη διεθνή αναγνώριση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και από τη διεθνοποίηση του Δικαίου.
[7] Παράδειγμα αποτελεί η μονογραφία του Ιταλού, πρώην προέδρου του Συνταγματικού Δικαστηρίου της Ιταλίας, επιφανούς συνταγματολόγου, A. Baldassarre, Globalizzazione contro democrazia, ό.π. σ. 414, ο οποίος στην πανοραμική και εκτενή μελέτη του αναλύει τους λόγους για τους οποίους πιστεύει ότι, αν η παγκοσμιοποίηση αφεθεί να αναπτύσσεται μόνη της, χωρίς παρέμβαση από τη διεθνή κοινότητα και χωρίς συνειδητοποίηση των πολλαπλών προκλήσεων, απειλών και κινδύνων που αυτή συνεπάγεται για τις αρχές και τις αξίες του φιλελεύθερου και δημοκρατικού πολιτικού μας πολιτισμού, τότε μοιραία θα οδηγήσει η ίδια στην καταστροφή της φιλελεύθερης και πλουραλιστικής δημοκρατίας μας. Και από ελληνική βιβλιογραφία, βλ. τις εκτενείς, σφόδρα επικριτικές, αναλύσεις του παγκόσμιου καπιταλισμού του Δ.Α. Τραυλού-Τζανετάτου, Καπιταλιστική αναδιάρθρωση, καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και εργασία, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας, 2023, ιδίως σ. 159-161.
[8] Η «ριζική αβεβαιότητα δεν αποτελεί λόγο αποστράτευσης αλλά, αντιθέτως ζείδωρη εστία συνεχούς επανέμπνευσης και επανακινητοποίησης», όπως σημειώνει, με έναν τόνο συγκρατημένης αισιοδοξίας, αυτή τη φορά, σχολιάζοντας το βιβλίο του Δ. Τσάτσου, ο Τσουκαλάς, Για μιαν άλλη Πολιτεία; ό.π., σ. 278.
[9] Γ. Μπαλαμπανίδης, παρέμβαση στο «Ζούμε αλήθεια την παρακμή της Δύσης;» Καθημερινή, 30 Οκτωβρίου 2020.
[10] A. Bosio και S. Dellavalle, «Crisi e ridefinizione della sovranita nel contesto pluriliveralle», ό.π., σ. 131 και Π. Στάγκος, «Το διεθνές οικονομικό δίκαιο στην εποχή της παγκοσμιοποίησης», στο Ά. Καζάκος (επιμ.), Το Δίκαιο μπροστά στην πρόκληση της παγκοσμιοποίησης, σ. 291-332 (317).
[11] Βλ. χαρακτηριστικά τη μελέτη Γ.Σ-Π. Κατρούγκαλου, «Κρίση κρατικής κυριαρχίας και κοινωνικό κράτος», ό.π., σ. 156-187 και Δ.Α. Τραυλού-Τζανετάτου, Καπιταλιστική αναδιάρθρωση, καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και εργασία, ό.π., σ. 159-161.
