Το παπυρικό απόσπασμα φαίνεται ευτελές και αδιάφορο, ένα κομματάκι μόνο 10,9 εκατοστά στο φάρδος επί 13,2 εκατοστά στο ύψος, σε ξεθωριασμένο καφέ με μια τρύπα στη μέση, κομμένο από κάτω. Πάνω του διακρίνονται δυο στήλες στα ελληνικά, στην αριστερή τα τέλη 13 γραμμών κάποιου κειμένου, στη δεξιά οι αρχές 17 γραμμών, το κείμενο σε μεγαλογράμματη γραφή με ανθρακί μελάνη. Το σκύβαλο αυτό των αρχαίων χρόνων εντόπισε μόλις το 2021 ο Βέλγος παπυρολόγος Νάταν Κάρλιγκ στο Κάιρο, καθώς κατέγραφε παπυρικά ευρήματα στο εκεί Γαλλικό Ινστιτούτο Ανατολικής Αρχαιολογίας.

Ήταν τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα όταν ο Φουάντ Α’, βασιλεύς της Αιγύπτου και προστάτης των γραμμάτων, είχε δημιουργήσει την πρώτη αιγυπτιακή συλλογή αρχαίων παπύρων υπό την αιγίδα του Γαλλικού Ινστιτούτου, γι’ αυτό και το απόσπασμα ονομάζεται Πάπυρος Φουάντ, αριθμός 218. Κάτι υποψιάστηκε ο Κάρλιγκ για τη σημασία του ευρήματος, αλλά επειδή δεν είναι ελληνιστής αποτάθηκε στους σοφότερούς του, τον ελληνιστή παπυρολόγο Αλέν Μαρτέν στο Πανεπιστήμιο των Βρυξελλών και τον κλασσικό φιλόλογο Όλιβερ Πριμαβέζι στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου.

Μια σημαντική ανακάλυψη

Και άκουσον, άκουσον το ταπεινό κοσκυλμάτιο αποδείχθηκε θησαυρός. Είναι αλήθεια ότι οι πάπυροι των τελευταίων προχριστιανικών και πρώτων μεταχριστιανικών χρόνων που έχουν βρεθεί στην Ιταλία και την Αίγυπτο δεν κρύβουν συνήθως σημαντικά κείμενα, είναι συχνά λογαριασμοί, κατάστιχα της μυλωνούς, ραβασάκια. Αλλά υπάρχουν και περίοπτες εξαιρέσεις. Οι καθηγητές Μαρτέν και Πριμαβέζι υπήρξαν ήδη μια φορά ευνοούμενοι της τύχης, όταν στην Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη του Στρασβούργου ανακάλυψαν τη δεκαετία του ενενήντα 52 παπυρικά αποσπάσματα του 1ου μ.Χ. αιώνα, δεκάδες στίχους από το 1ο και 2ο βιβλίο του κοσμολογικού ποιήματος του Εμπεδοκλή «Περί Φύσεως» που εξέδωσαν το 1999 με τον τίτλο «Ο Εμπεδοκλής του Στρασβούργου».

Και τώρα, 25 χρόνια μετά, για δεύτερη φορά. Σύμφωνα με την έρευνα που οι δύο καθηγητές παρουσίασαν για πρώτη φορά στο Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης τον Ιούνιο και ο Πάπυρος Φουάντ είναι εμπεδόκλειο απόσπασμα, κατά πάσαν πιθανότητα από την ίδια έκδοση του «Περί Φύσεως», από την οποία προέρχεται και ο Εμπεδοκλής του Στρασβούργου. Η κριτική και ερμηνευτική έκδοση αναμένεται μέχρι τα τέλη του χρόνου.

Μια γοητευτική κοσμογονία

Ο Εμπεδοκλής έζησε τον 5ο αιώνα προ Χριστού. Ήταν ο εκκεντρικός γόνος μιας πλούσιας οικογένειας του Ακράγαντα, αλλά αγωνίστηκε στο πλευρό των δημοκρατών κατά της ολιγαρχίας. Συνδύαζε τον μύστη και θεραπευτή, τον ποιητή και φιλόσοφο. Περιόδευε τις πολιτείες με μακριά κόμη, ποδήρη πορφύρα, στέμμα στο κεφάλι, τις χαρακτηριστικές χάλκινες παντόφλες του και μια μόνιμη συνοδεία φιλομαθών νεαρών. Υπήρξε χαλκέντερος ποιητής χιλιάδων στίχων και τα δύο σημαντικότερα έργα του ήταν το «Περί Φύσεως» για τη γένεση και την εξέλιξη του κόσμου και οι «Καθαρμοί» για την τύχη της ψυχής. Στο «Περί Φύσεως» ο Εμπεδοκλής διατυπώνει ένα κοσμοείδωλο ξεπερνώντας διαλεκτικά την απόλυτη ακινησία του Παρμενίδη και την ακατάσχετη κίνηση του Ηρακλείτου. Οι τέσσερις ρίζες, τα στοιχεία δηλαδή από τα οποία σχηματίζονται τα πάντα, η γη, το νερό, η φωτιά και ο αέρας, αναμειγνύονται και διαχωρίζονται με την εναλλασσόμενη δράση των δύο μεγάλων κινητήριων δυνάμεων, της φιλότητος και του νείκους, μέσα στον συμπαντικό σφαίρο.

Τα αποσπάσματα του Στρασβούργου διαφωτίζουν τις λεπτομέρειες της κοσμογονίας του φιλοσόφου και μας αποκαλύπτουν ξεκάθαρα τις γωνιές της σκέψης του. Ο σφαίρος δεν ήταν ποτέ για τον Εμπεδοκλή η απόλυτη αρχή του κόσμου, σε κάθε φάση του συνιστά το αποτέλεσμα μιας νέας διαδικασίας. Ακόμη και κατά την πλήρη επικράτηση του νείκους οι τέσσερις ρίζες βρίσκονται σε κατάσταση απόλυτου χωρισμού, αλλά δεν ακινητούν. Παραμένουν σε αναβρασμό, ενώ την ίδια ώρα στην καρδιά του σφαίρου η ηττημένη φιλότης ετοιμάζεται να ξαναρχίσει την επέλασή της για να απωθήσει πάλι κάποια στιγμή το νείκος στο περιθώριο του σφαίρου και τανάπαλιν, διαδικασίες που διαρκούν χιλιάδες χρόνια. Η φιλοσοφία του Εμπεδοκλή ξετυλίγει όλη τη γοητεία της: διαρκείς σταθερές σε διαρκή κίνηση.

Αποκρυπτογραφώντας τα σπαράγματα

Μέχρι πρόσφατα όλα τα χωρία από τα έργα του Εμπεδοκλή που διαθέταμε ήσαν παραθέματα σε κείμενα μεταγενέστερων συγγραφέων. Το πρώτο απόσπασμα του προσωκρατικού φιλοσόφου που έφθασε μέχρις εμάς ως άμεση παράδοση ήταν ο Εμπεδοκλής του Στρασβούργου που συμπληρώνεται τώρα κατά τι με τον Πάπυρο Φουάντ. Οι «απορροές» στην αριστερή στήλη αυτού του παπύρου, όπως μας εξήγησε ο καθηγητής Πριμαβέζι, παραπέμπουν στη διαδικασία αποσύνθεσης του σφαίρου καθώς δέχεται την επίθεση του νείκους. Οι αρχές των δακτυλικών εξαμέτρων στη δεξιά στήλη παραπέμπουν στη θεωρία του Εμπεδοκλή για τη λειτουργία των αισθήσεων. Πίστευε για παράδειγμα ότι τα σωματίδια της φωτιάς προκαλούν την οπτική αντίληψη της φωτεινότητας.

Αναμφίβολα φωτεινό παράδειγμα λαμπρού πνεύματος για την εποχή του ο Εμπεδοκλής. Στο τέλος μάλιστα πίστεψε και ο ίδιος ότι ήταν θεός και ενώπιον της έκθαμβης ακολουθίας του μπήκε στον κρατήρα της Αίτνας για να αποδείξει ότι ήταν άτρωτος. Δεν ξαναφάνηκε ποτέ και το μόνο που εκβράστηκε αλώβητο από τα έγκατα του ηφαιστείου ήταν μία από τις χάλκινες παντόφλες του.