του Μιχάλη Διακαντώνη*
H Πολιτιστική Διπλωματία αποτελεί ένα πεδίο άσκησης πολιτικής που στοχεύει στη δημιουργία, ανάπτυξη και προβολή των πολιτισμικών στοιχείων μιας χώρας στο εξωτερικό. Η ιστορία, η γλώσσα, τα έθιμα, οι παραδόσεις και τα πάσης φύσεως καλλιτεχνικά επιτεύγματα ενός λαού, προβάλλονται με σκοπό όχι μόνο να δημιουργήσουν μια θετική και ελκυστική εικόνα για την εκάστοτε χώρα, αλλά και για να λειτουργήσουν ως ένας δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ κρατών που διαθέτουν διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο, αμβλύνοντας έτσι, ιστορικές, θρησκευτικές ή άλλες διαφορές που μπορεί να υπάρχουν μεταξύ τους.
Τι συμβαίνει, όμως, στην περίπτωση που η πολιτιστική διπλωματία μιας χώρας λειτουργεί ως ένα μέσο άσκησης πολιτικής προπαγάνδας, τόσο έναντι άλλων κρατών όσο και έναντι των πολιτών της ίδιας της χώρας που δημιουργεί αυτά τα πολιτιστικά προϊόντα; Η περίπτωση της Τουρκίας είναι παραπάνω από χαρακτηριστική. Η γείτονα χώρα έχει πλέον ειδικευτεί στην παραγωγή κινηματογραφικών ταινιών, τηλεοπτικών σειρών και εσχάτως τηλεπαιχνιδιών που τυγχάνουν διεθνούς προβολής. Και αν δεν υπάρχει τίποτα μεμπτό στην δημιουργία πολιτιστικών προϊόντων που γεννούν προφανή οικονομικά οφέλη (μέσω της διάθεσής τους στο εξωτερικό, της αύξησης του τουρισμού και της παρεπόμενης ζήτησης που προκαλούν για τα τουρκικά προϊόντα), δημιουργείται πρόβλημα όταν διαστρεβλώνουν ιστορικά γεγονότα με σκοπό να προωθήσουν τις μακροχρόνιες στοχεύσεις της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής.
Τουρκικά Σήριαλ και Ελλάδα
Στην Ελλάδα της οικονομικής κρίσης, η προβολή τουρκικών τηλεοπτικών σειρών άνθησε όχι τόσο λόγω της καλλιτεχνικής τους αξίας (αν και είναι αλήθεια ότι αρκετές από αυτές υπερτερούν ποιοτικά των εγχώριων παραγωγών) όσο κυρίως του πολύ μικρότερου κόστους τους, καθώς η αγορά ενός τουρκικού επεισοδίου φθάνει περίπου στο 1/10 της παραγωγής ενός ελληνικού. Οι Τούρκοι παραγωγοί εκμεταλλεύονται τις οικονομίες κλίμακας που προκύπτουν απ’ το γεγονός ότι οι σειρές αυτές απευθύνονται όχι μόνο στα σχεδόν 80 εκατομμύρια του τουρκικού πληθυσμού, αλλά και σε άλλες χώρες όπου διαβιούν τουρκόφωνοι πληθυσμοί, καθώς και στα κράτη της Μέσης Ανατολής και των Βαλκανίων.
Στις σειρές αυτές, γίνεται προσπάθεια να καλλιεργηθεί η εικόνα μιας Τουρκίας που δεν έχει να ζηλέψει τίποτα απ’ τον σύγχρονο δυτικό κόσμο. Είναι χαρακτηριστικό, ότι οι περισσότεροι πρωταγωνιστές έχουν εξωτερικά χαρακτηριστικά που δεν συνάδουν με αυτά της τουρκικής φυλής, ενδύονται με τον δυτικό τρόπο, ενώ οι γυναίκες είναι χειραφετημένες και υιοθετούν «δυτικές» στάσεις και συμπεριφορές. Και αν αυτή η ωραιοποίηση της τουρκικής καθημερινότητας, που στην πραγματικότητα συχνά χαρακτηρίζεται απ’ τον θρησκευτικό συντηρητισμό, την ενδοοικογενειακή βία και την υποβάθμιση της θέσης της γυναίκας στην κοινωνία, μπορεί να μην ενοχλεί κάποιους, τα πράγματα αλλάζουν όταν υπεισέρχεται κανείς σε ιστορικά ζητήματα που αφορούν τις ελληνοτουρκικές σχέσεις.
Ο τηλεοπτικός «θρίαμβος» του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς, ο στρατός του οποίου προέβη σε ωμές βιαιότητες κατά την κατάκτηση της Ρόδου και την πολιορκία της Κέρκυρας, ενώ παράλληλα ασκούσε τον εξισλαμισμό και το παιδομάζωμα στην ελληνική επικράτεια, είναι ευρέως γνωστός[1]. Λιγότερο γνωστές είναι όμως άλλες τηλεοπτικές σειρές, όπως το “Kursum Yarasi” που προβαλλόταν για ένα χρόνο στην Τουρκία με υψηλή τηλεθέαση και δείχνει έναν τούρκο μασκοφόρο ήρωα –εν είδει «Ζορό»- να ντροπιάζει τους Έλληνες «κατακτητές» στη Σμύρνη το 1920, νικώντας μόνος του ολόκληρο το ελληνικό στράτευμα. Επιπλέον, οι Ρωμιοί χριστιανοί εμφανίζονται να αναπτύσσουν αντιστασιακό κίνημα κατά των «εισβολέων» Ελλήνων!
Σε μια άλλη τουρκική σειρά, το “Kirik Kanatlar”, μετά την ήττα των Ελλήνων στην Μικρασία και τη συμφωνία ανταλλαγής των πληθυσμών, οι Τούρκοι εμφανίζονται να θρηνούν για τον αποχωρισμό απ’ τους Έλληνες γείτονές τους. Την ίδια στιγμή, ο τουρκικός στρατός όχι μόνο μεταφέρει με μεγάλη ευγένεια τα υπάρχοντα των Ελλήνων, αλλά έχει στήσει και ένα μεγάλο πάγκο στην προκυμαία για να προσφέρει τρόφιμα και ποτά, ώστε να γίνει ευχάριστο το ταξίδι της «επιστροφής» τους (εδώ ο σκηνοθέτης ξεπέρασε κατά πολύ το ρεπουσιανό δόγμα του «συνωστισμού»).[2]
Η πιο πρόσφατη εκδοχή του ιστορικού αναθεωρητισμού που επιχειρεί η Τουρκία γίνεται μέσω της σειράς “Payitaht Abdulhamid”, η οποία και εξιστορεί τη ζωή του τελευταίου –επί της ουσίας- Οθωμανού σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ του Δεύτερου. Ο Χαμίτ Β’, υπήρξε ένας πανισλαμιστής ηγέτης που σφαγίασε εκατοντάδες χιλιάδες Αρμένιους και Ασσύριους, αλλά στη σειρά εμφανίζεται ως θύμα δολοπλοκιών των Νεότουρκων, των Εβραίων, των Ελλήνων και λοιπών ξένων δυνάμεων. O Τούρκος Πρόεδρος, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, δήλωσε μάλιστα ότι: «Παρόμοιες σκευωρίες λαμβάνουν χώρα και σήμερα ακριβώς με τον ίδιο τρόπο. Η Δύση κάνει τα ίδια και σε εμάς. Μόνο η εποχή και οι πρωταγωνιστές είναι διαφορετικοί», ενώ σύμφωνα με πληροφορίες που διέρρευσαν στα τουρκικά μέσα μαζικής ενημέρωσης, η τουρκική προεδρία έχει ζητήσει απ’ την παραγωγή να βάλει στο στόμα του τηλεοπτικού σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Β’ και φράσεις που χρησιμοποιεί ο ίδιος ο Ερντογάν[3].
Προπαγάνδα αλά Χόλιγουντ
Η τουρκική επινοητικότητα δεν εξαντλείται όμως στις εγχώριες και εξαγόμενες τηλεοπτικές σειρές – οι οποίες, σημειωτέον, προβάλλονται στην Ελλάδα υποχρεωτικά χωρίς μεταγλώτισση κατόπιν συμφωνίας με τις τουρκικές εταιρείες παραγωγής- αλλά επεκτείνεται και στον κινηματογράφο. Το 2012 βγήκε στις σκοτεινές αίθουσες, η ταινία “Fetih 1453” με θέμα την Άλωση της Κωνσταντίπουλης, αποτελώντας την πιο ακριβή παραγωγή έως τότε στην ιστορία του τουρκικού σινεμά, με γυρίσματα που διήρκεσαν περίπου τρία έτη. Η αναφορά στην μεγαλοπρέπεια των Τούρκων κατακτητών δεν συνοδεύτηκε φυσικά απ’ την παρουσίαση των σφαγών και των λεηλασιών που διέπραξαν μετά την Άλωση. Ένα άλλο φιλμ που χρησιμοποιήθηκε για την «ωραιοποίηση» της ιστορικής πραγματικότητας ήταν το “The Water Diviner” που διαδραματίζεται μετά τη μάχη της Καλλίπολης και αποτελεί μάλιστα το σκηνοθετικό ντεμπούτο του Αυστραλού οσκαρικού ηθοποιού Ράσελ Κρόουελ. Η τουρκική προπαγάνδα μετακόμισε προσφάτως και στο Χόλιγουντ, μέσω της ταινίας ο «Οθωμανός Υπολοχαγός» (The Ottoman Lieutenant), όπου με αφορμή μια ερωτική ιστορία γύρω στα 1915, η σφαγή των Αρμενίων εμφανίζεται ως ένα «ατυχές» γεγονός. Οι πρωταγωνιστές είναι ιδιαίτερα γνωστοί (Τζος Χαρτνέτ και ο οσκαρικός Sir Μπεν Κίνγκσλεϊ), ενώ η ταινία έχει χρηματοδοτηθεί από Τούρκους παραγωγούς που βρίσκονται κοντά στο περιβάλλον Ερντογάν με σκοπό να δοθεί μία απάντηση στο αμερικανικό φιλμ «Η υπόσχεση» (“The Promise”) που ανέδειξε το ζήτημα της Γενοκτονίας των Αρμενίων. Η Τουρκία διαθέτει προσβάσεις και στην Ένωση Ξένων Ανταποκριτών του Χόλιγουντ ώστε να προτείνει μελλοντικά τουρκικές ταινίες στις υποψηφιότητες για Όσκαρ, ενώ προωθεί συστηματικά την κινηματογραφική βιομηχανία, βάσει θέσπισης νόμου με την οποία το κράτος καλύπτει το 25% του συνολικού κόστους παραγωγής όλων των εγχωρίως γυρισμένων ταινιών.[4]
Το όχι και τόσο αθώο» Survivor
Το reality επιβίωσης Survivor που προβάλλεται τους τελευταίους μήνες στην ελληνική τηλεόραση είναι ως γνωστόν τουρκική παραγωγή. Η εκπομπή αυτή έχει σπάσει κάθε προηγούμενο ρεκόρ τηλεθέασης, με το μέσο όρο να φθάνει περίπου στο 45%, ενώ υπήρξε βραδιά που η τηλεθέαση άγγιξε το 81%, ποσοστό που αντιστοιχεί σε πάνω από 2.700.000 ‘Ελληνες τηλεθεατές[5].Προφανώς δεν έχουμε σκοπό να ψέξουμε το τηλεοπτικό κοινό για τις επιλογές του, οφείλουμε όμως να προσέξουμε το «διάβολο» που συχνά κρύβεται στις λεπτομέρειες. Πιο συγκεκριμένα:
- Ένα απ’ τα έπαθλα των αγωνισμάτων για τις αντίπαλες ομάδες, είναι το φαγητό. Ο Τούρκος παραγωγός φρόντισε «έξυπνα» για την απονομή του επάθλου, να προσκαλέσει στο παιχνίδι έναν διάσημο Τούρκο σεφ, ο οποίος τάϊσε –με ολίγον περιπαικτικό τρόπο και μπλαζέ ύφος- τους Έλληνες παίκτες στο στόμα με τα ίδια του τα χέρια[6]. Προσέξτε τον ευρύτερο συμβολισμό…Οι «πεινασμένοι» Έλληνες (λόγω οικονομικής κρίσης) περιμένουν φαγητό ως μάννα εξ ουρανού απ’ τους Τούρκους. Και αν μας θεωρειτε υπερβολικούς, το πράγμα έχει και συνέχεια…
- Ο Τούρκος παραγωγός, μερίμνησε επίσης, να διοργανωθεί μια «μάχη» ανάμεσα στην ομάδα που πρωταγωνιστεί στο τουρκικό Survivor και στην αντίστοιχη ελληνική. Παρά τις υποψίες ότι η τουρκική ομάδα είχε προετοιμαστεί ειδικά για αυτήν τη διαδικασία, αυτό που θα κρατήσουμε πέραν των προκλητικών πανηγυρισμών των Τούρκων για την τελική τους επικράτηση (κάτι που μάλλον θα έκαναν και οι Έλληνες αν κέρδιζαν) είναι ότι η «μονομαχία» αυτή δόθηκε σε μια εποχή όπου υπάρχει υψηλή ένταση στα ελληνοτουρκικά ζητήματα και συνεπώς η ήττα ακόμη και σ’ένα τηλεπαιχνίδι με μαζική τηλεθέαση προκαλεί αισθήματα μειονεξίας -καλώς ή κακώς- σε μεγάλο μέρος του ελληνικού πληθυσμού. Επιπλέον, σε μια προσπάθεια το γεγονός να προβληθεί ως μια ενέργεια που έγινε με σκοπό να έρθουν οι δύο λαοί κοντά, ακολούθησε κοινό τραπέζι με την συνοδεία τραγουδιού και χορού. Το αξιοπερίεργο, όμως, είναι ότι το μουσικό πρόγραμμα ανέλαβε ο «Φαίδων», ένας Τούρκος τραγουδιστής της Πόλης, ο οποίος έχει λατρεία για τον σφαγέα των Ελλήνων Κεμάλ Ατατούρκ (τον έχει κάνει και τατουάζ) ενώ στο παρελθόν είχε φιλήσει το χέρι του έτερου «ευεργέτη» των Ελληνο-Κυπρίων, Ραούφ Ντεκτάς[7]! Και ακόμη δεν τελειώσαμε…
- Ο Τούρκος παραγωγός του ελληνικού Survivor, εν ονόματι, Acun Ilicali, που διετείνετο ότι διοργάνωσε την «μάχη» Ελλήνων-Τούρκων για να προωθήσει την ελληνοτουρκική φιλία, φρόντισε την 19η Μαϊου, Ημέρα Μνήμης για την Γενοκτονία κατά των Ποντίων, να ανεβάσει στον λογαριασμό του στο Twitter την εξής ανάρτηση, συνοδευόμενη απ’ την φωτογραφία του Κεμάλ Ατατούρκ: «19 Μαΐου. Ας γιορτάσουμε την Ημέρα Ατατούρκ Νεολαίας και Άθλησης. Θυμάμαι πάντα τον μεγάλο μας ηγέτη Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ με αγάπη και σεβασμό»[8]. Και όλα αυτά, όντας παραγωγός σε μια εκμπομπή της ελληνικής τηλεόρασης, όπου ο παρουσιαστής της είναι Ποντιακής καταγωγής! Τα συμπεράσματα δικά σας…
Σε μια εποχή, όπου η Τουρκία όχι μόνο συνεχίζει αλλά και εντείνει τον αναθεωρητισμό της έναντι της Ελλάδας (μην ξεχνάμε τους λόγους του Ερντογάν για την ανάγκη επανεξέτασης της Συνθήκης της Λωζάνης και για «τα σύνορα της καρδιά μας»[9]), αμφισβητεί περίπου 150 νησιά, νησίδες και βραχονησίδες[10] και προβαίνει σε μαζικές παραβιάσεις των θαλασσίων και εναερίων συνόρων της χώρας μας, οφείλουμε να είμαστε ως λαός και ως πολιτεία πιο υποψιασμένοι. Οι εποχές της θεωρητικής ελληνοτουρκικής προσέγγισης μέσα απ’ το συρτάκι και τις κουμπαριές έχει πλέον παρέλθει και η διπλωματία της γείτονος είναι πλέον πολυεπίπεδη και υβριδική (προκλητικές επίσημες δηλώσεις, παραβιάσεις συνόρων, «ύπουλη» μεταναστευτική πολιτική, υποστήριξη ανθελληνικών μεγαλοϊδεατισμών στα Βαλκάνια). Η αβλεψία σε ζητήματα πολιτικής επικοινωνίας, πολιτιστικής διπλωματίας και κατ’ επέκταση προπαγάνδας, θα πληρωθεί στο μέλλον πολύ ακριβότερα απ’ ότι μια ήττα στο Survivor…
*Ο Μιχάλης Διακαντώνης είναι οικονομολόγος και διεθνολόγος, συντονιστής έρευνας στο Παρατηρητήριο Ανατολικής Μεσογείου του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων (Πάντειο Πανεπιστήμιο).
[1] http://eranistis.net/wordpress/2013/03/20/%CE%BF-%CF%80%CF%81%CE%B1%CE%B3%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82-%CF%83%CE%BF%CF%85%CE%BB%CE%B5%CF%8A%CE%BC%CE%AC%CE%BD-%CE%BF-%CE%BC%CE%B5%CE%B3%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CF%80%CF%81%CE%B5%CF%80/
[2] http://nikosxeiladakis.gr/%CF%80%CF%89%CF%83-%CE%BA%CE%B1%CE%BB%CE%BB%CE%B9%CE%B5%CF%81%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CF%84%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-%CE%B1%CE%BD%CE%B8%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%B7-%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%80-2/
[3] http://www.ethnos.gr/klik/arthro/sirial_othomanikis_propagandas_se_skinothesia_erntogan-65143348/
[4] http://www.ethnos.gr/diethni/arthro/salos_gia_tin_tourkiki_propaganda_made_in_hollywood-65092332/
http://www.ethnos.gr/klik/arthro/sirial_othomanikis_propagandas_se_skinothesia_erntogan-65143348/
[5] http://www.sport24.gr/media/survivor-to-parti-enwshs-kai-ta-tragoudia-eferan-neo-rekor-thletheashs.4641485.html
[6] http://www.topontiki.gr/article/219909/survivor-o-toyrkos-chef-toys-taise-sto-stoma-video
[7] http://www.zougla.gr/parapolitiki/article/o-romios-to-xirofilima-o-xasapis-ke-to-survivor
[8] http://www.zappit.gr/enimerosi/proklitiki-anartisi-tou-tourkou-paragogou-tou-survivor-acun-ilicali/1312707
[9] http://www.kathimerini.gr/882975/article/epikairothta/kosmos/erntogan-alla-einai-ta-fysika-synora-kai-alla-ta-synora-ths-kardias-mas
[10] Μηνάγιας, Χρήστος, Απόρρητος Φάκελος Τουρκία-Η Εθνική Στρατηγική της Τουρκίας, σελ. 243-267, 2014, Εκδόσεις Κάδμος.
