Δ. Τσαϊλάς: “Στρατηγική Αυτονομία” της Ευρώπης

του Δημήτρη Τσαϊλά, Υποναυάρχου ε.α.

Η Ευρώπη βρίσκεται στις αρχικές σελίδες ενός νέου κεφαλαίου του οποίου ο τίτλος θα έπρεπε να είναι «Στρατηγική Αυτονομία».

Γενικά

Η ευρωπαϊκή στρατηγική αυτονομία δεν ξεκίνησε ποτέ παρά τις ενοχλητικές πραγματικότητες. Αυτό συμβαίνει γιατί ο ευρωπαϊκός επανεξοπλισμός αντιμετώπιζε πολιτιστικούς αντίθετους ανέμους. Όπως οι Αμερικανοί, και οι Ευρωπαίοι αυταπατήθηκαν ότι η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 σήμανε το τέλος του στρατηγικού ανταγωνισμού και του πολέμου. Η ιστορία είχε τελειώσει. Απαιτείτο χρόνος και προσπάθεια για να εξαλειφθούν τέτοιες βαθιές στάσεις πολιτικής, ακόμη και όταν η στρατηγική πραγματικότητα άλλαζε γύρω από την κοινωνία. Αλλά το πρόβλημα ήταν ακόμη πιο βαθύ στην Ευρώπη. Πριν από είκοσι και πλέον χρόνια, υποθέσαμε ότι λόγω του τρόπου με τον οποίο εξελίχθηκε ο Ψυχρός Πόλεμος στην Ευρώπη, οι Αμερικανοί ήταν στην πραγματικότητα από τον Άρη ενώ οι Ευρωπαίοι ζούσαν στην Αφροδίτη. Με άλλα λόγια, οι Αμερικανοί εκτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος των πολεμικών λειτουργιών που ήταν απαραίτητες για να αποκρούσουν τον κομμουνισμό. Η μεγαλοπρέπεια του αγώνα των ΗΠΑ επέτρεψε στους Ευρωπαίους να δαπανούν ανεπαρκώς για την άμυνα.

Οι Σύμμαχοι κατοικούσαν σε ριζικά διαφορετικούς κόσμους βασισμένους σε ριζικά διαφορετικές υποθέσεις. Οι Ευρωπαίοι πίστευαν ότι η ασφάλεια ήταν κάτι που οι άλλοι είχαν την υποχρέωση να παρέχουν. Ζούσαμε στην Αφροδίτη, κατασκευάζοντας πλούσια συστήματα κοινωνικής πρόνοιας και λατρεύοντας ειρηνιστικές φαντασιώσεις, αρκεί ο Άρης να στέκεται φρουρός. Αυτό ταιριάζει με τις δικές μου παρατηρήσεις ως αξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού που πέρασε αρκετό χρόνο μέσα και γύρω από το ΝΑΤΟ-Ευρώπη, την ψυχροπολεμική περίοδο. Τα πολιτιστικά ευρωπαϊκά εμπόδια βοηθούν επίσης να εξηγηθεί γιατί οι ευρωπαϊκές προσπάθειες για επανεξοπλισμό ήταν τόσο υποτονικές, ενώ το στρατηγικό σκηνικό μεταμορφώνεται και επιδεινώνεται με ιλιγγιώδη ταχύτητα.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση μετά τη νίκη του Τραμπ

Η εκλογική νίκη του Ντόναλντ Τραμπ έφερε ανάμεικτες αντιδράσεις εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι Ευρωπαίοι ηγέτες, ιδιαίτερα αυτοί που επένδυσαν σε μια σταθερή διατλαντική σχέση, εξέφρασαν την ανησυχία τους εξ’ αιτίας της προηγούμενης προσέγγισης του Τραμπ στις διεθνείς σχέσεις, η οποία συχνά αμφισβήτησε την μακροχρόνια συμμαχία ΕΕ-ΗΠΑ. Οι ανησυχίες της ΕΕ προήλθαν κυρίως από την αντίληψή της από την πρώτη θητεία του Τραμπ η οποία απέκλινε από τα πρότυπα εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ, που χαρακτηρίζονταν από εστίαση στη μονομερή προσέγγιση, αμφισβήτηση συμμαχιών όπως το ΝΑΤΟ και μετατόπιση από τα πολυμερή πλαίσια. Η κυβέρνηση Μπάιντεν είχε εργαστεί για να αποκαταστήσει οικείες διεθνείς πολιτικές, ενισχύοντας τις συμμαχίες και υποστηρίζοντας μια φιλελεύθερη διεθνή τάξη. Με την επιστροφή του Τραμπ, οι ηγέτες της ΕΕ αντιμετωπίζουν τώρα την ανανεωμένη πιθανότητα απρόβλεπτων αλλαγών πολιτικής, που δυνητικά επηρεάζουν την άμυνα και τη διπλωματική συνεργασία.

Με αυτές τις σκέψεις, η επανεκλογή του Ντόναλντ Τραμπ έχει πράγματι εγείρει ερωτήματα στην ΕΕ σχετικά με τη βιωσιμότητα της εξάρτησής της από τις εγγυήσεις ασφαλείας των ΗΠΑ. Κατά τη διάρκεια της πρώτης θητείας του Τραμπ, η ΕΕ είχε την ευκαιρία να αναγνωρίσει την ευπάθεια που είναι εγγενής στη στήριξη μιας αμερικανικής κυβέρνησης που θα μπορούσε να δώσει προτεραιότητα στις πολιτικές «Πρώτα η Αμερική» έναντι της διεθνούς συνεργασίας. Αντίθετα, τα ευρωπαϊκά έθνη επικεντρώθηκαν σε μεγάλο βαθμό σε εσωτερικά ζητήματα, όπως προώθηση φιλόδοξων κλιματικών στόχων, προτεραιότητα της κοινωνικής ευημερίας και διατήρηση μιας σταθερής ένωσης μετά το Brexit. Αν και αυτά είναι σημαντικά, αναμφισβήτητα απέτρεψαν τους πόρους και την προσοχή από άλλους τομείς, ιδιαίτερα την άμυνα και την οικονομική ανθεκτικότητα.

Η ΕΕ σήμερα, αντιμετωπίζει πράγματι μια κρίσιμη δοκιμασία της ικανότητάς της να ενεργεί ανεξάρτητα σε θέματα ασφάλειας, εμπορίου και στρατηγικής αυτονομίας. Κατά την προηγούμενη θητεία του, η στάση του Τραμπ στο ΝΑΤΟ, ο σκεπτικισμός απέναντι στις πολυμερείς εμπορικές συμφωνίες και η διφορούμενη υποστήριξη προς την Ουκρανία υπογράμμισαν πόσο πολύ βασίζεται η ΕΕ στις ΗΠΑ για τη σταθερότητα σε αυτούς τους τομείς. Αυτή η εξάρτηση είναι ιδιαίτερα έντονη στην άμυνα, όπου οι ΗΠΑ έχουν επωμιστεί ιστορικά μεγάλο μέρος του βάρους μέσω του ΝΑΤΟ, και στο εμπόριο, όπου οι διατλαντικοί οικονομικοί δεσμοί αποτελούν θεμέλιο της ευρωπαϊκής ευημερίας.

Ελάχιστοι, θα υποστήριζαν ότι η Ευρώπη είναι έτοιμη να αναλάβει την πρωταρχική ευθύνη για τη δική της άμυνα. Έτσι, οι Ευρωπαίοι ηγέτες έχουν δίκιο να ανησυχούν για το μέγεθος της διατλαντικής δέσμευσης των ΗΠΑ και τα βάρη που θα επιβάλει μια αποχώρηση από το ευρωπαϊκό σώμα της συμμαχίας. Κατά την τελευταία εικοσαετία, καθώς και πέντε διαφορετικές προεδρικές διοικήσεις που εκπροσωπούν διαφορετικά πολιτικά κόμματα, ορκίστηκαν να στραφούν στην Ασία, εκεί για να περιορίσουν τις προκλήσεις που θέτει η Κίνα. Ο τρόπος του Τραμπ είναι ταραχώδης στις διπλωματικές υποθέσεις, χωρίς αμφιβολία. Αλλά μην μπερδεύετε το στυλ με την ουσία. Το ότι ο Ειρηνικός είναι πλέον ο πρωταρχικός τόπος του αμερικανικού σκοπού είναι μια υπερκομματική ετυμηγορία.

Μια δεύτερη κλήση αφύπνισης

Με ένα σήμα αφύπνισης τώρα πιο δυνατό από πριν, υπάρχει αυξανόμενος επείγων χαρακτήρας γύρω από την ιδέα της «ευρωπαϊκής ανεξαρτησίας». Ο Γάλλος Πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν υπήρξε ο κύριος υποστηρικτής της ανάληψης μεγαλύτερης ευθύνης από την ΕΕ για την ασφάλεια, οικονομική σταθερότητα και στρατηγική αυτονομία, μειώνοντας την εξάρτηση από τις ΗΠΑ για άμυνα και από άλλες δυνάμεις για κρίσιμες τεχνολογίες και ενέργεια. Ωστόσο, αυτή η ιδέα είναι μέχρι στιγμής περισσότερο φιλόδοξη παρά εφαρμόσιμη, παρεμποδιζόμενη από διαφορές μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ σε θέματα όπως οι αμυντικές δαπάνες, η ευθυγράμμιση της εξωτερικής πολιτικής και οι κοινές οικονομικές στρατηγικές.

Δεδομένων των πρόσφατων παγκόσμιων αλλαγών, η ευρωπαϊκή ανεξαρτησία μπορεί να αρχίσει να υλοποιείται καθώς περισσότερες χώρες της ΕΕ αναγνωρίζουν την ανάγκη ενίσχυσης των αμυντικών δαπανών, διασφάλισης των αλυσίδων εφοδιασμού και καθιέρωση μιας ενιαίας εξωτερικής πολιτικής. Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει ήδη ωθήσει άνευ προηγουμένου επενδύσεις της ΕΕ στην ασφάλεια, και οι ανανεωμένες συζητήσεις για ζητήματα όπως ο ευρωπαϊκός στρατός ή η ανεξάρτητη τεχνολογική καινοτομία γίνονται όλο και πιο επείγουσες. Ωστόσο, η πραγμάτωση της ευρωπαϊκής αυτονομίας θα απαιτήσει τόσο σημαντικές οικονομικές δεσμεύσεις όσο και πολιτική συναίνεση σε ολόκληρη την ΕΕ. Δηλαδή, μια προκλητική αλλά ίσως ολοένα και πιο αναγκαία φιλοδοξία σε έναν κόσμο όπου οι πολιτικές των ΗΠΑ μπορεί και πάλι να γίνουν λιγότερο προβλέψιμες.

Εάν οι Ευρωπαίοι ηγέτες ελπίζουν ότι η προεκλογική ρητορική του Τραμπ σε θέματα όπως το ΝΑΤΟ και το εμπόριο δεν θα υλοποιηθεί πλήρως στην πολιτική, αυτή η προσέγγιση είναι εγγενώς επικίνδυνη. Εφόσον η ΕΕ παραμείνει σε κατάσταση εξάρτησης, η ασφάλειά της, τα οικονομικά της συμφέροντα και η αυτονομία της εξωτερικής πολιτικής θα μπορούσαν να είναι ευάλωτα σε ξαφνικές αλλαγές στις προτεραιότητες των ΗΠΑ. Για να μετριαστεί αυτό, η ΕΕ πρέπει να μεταφράσει τη δέσμευσή της για «στρατηγική αυτονομία» με εφαρμόσιμες πολιτικές.

Σε επίπεδο ένωσης, αυτό σημαίνει προώθηση συγκεκριμένων βημάτων όπως η δημιουργία κοινής αμυντικής δύναμης (ευρωστρατού), αύξηση των αμυντικών δαπανών και  εμβάθυνση των επενδύσεων στην ευρωπαϊκή τεχνολογική και ενεργειακή ανεξαρτησία. Τα κράτη μέλη θα πρέπει επίσης να ευθυγραμμίσουν τις εθνικές τους πολιτικές με αυτό το όραμα επενδύοντας σε εναλλακτικές πηγές ενέργειας, διασφαλίζοντας αλυσίδες εφοδιασμού και προωθώντας την τεχνολογική καινοτομία εντός της ΕΕ. Αυτά τα βήματα θα μειώσουν την έκθεση της ΕΕ στις αλλαγές πολιτικής στην Ουάσιγκτον και θα της επιτρέψουν να ενεργεί περισσότερο ανεξάρτητα απέναντι στις παγκόσμιες προκλήσεις.

Ουσιαστικά, η ΕΕ έχει τόσο την ευκαιρία όσο και την ανάγκη να χρησιμοποιήσει αυτήν την περίοδο αβεβαιότητας ως καταλύτη για αποφασιστική δράση, με στόχο να οικοδομήσει τα θεμέλια για μακροπρόθεσμη ανθεκτικότητα και αυτάρκεια. Με τη μετάβαση από τις διακηρύξεις σε εφαρμόσιμες ενέργειες, η ΕΕ θα μπορούσε να ενισχύσει τη θέση της όχι μόνο έναντι των ΗΠΑ αλλά και στον ευρύτερο, πολυπολικό κόσμο που συνεχίζει να αναδύεται. Ωστόσο η υποστήριξη του Βίκτορ Όρμπαν στη νίκη του Τραμπ και η ευρύτερη ενεργοποίηση της αντιδημοκρατικής λαϊκίστικης δεξιάς θέτουν σημαντικές προκλήσεις στις φιλοδοξίες της ΕΕ για μεγαλύτερη στρατηγική αυτονομία. Η υπέρβαση αυτών των εμποδίων απαιτεί μια πολύπλευρη προσέγγιση που θα εξισορροπεί την εσωτερική συνοχή, τις στρατηγικές πρωτοβουλίες πολιτικής και την ενίσχυση των δημοκρατικών αξιών. Αντιμετωπίζοντας αυτές τις προκλήσεις κατά μέτωπο, η ΕΕ μπορεί να εργαστεί για να μειώσει την εξάρτησή της από τις ΗΠΑ και να καθιερωθεί ως ένας πιο αυτόνομος και ανθεκτικός παγκόσμιος παράγοντας.

Συμπεράσματά

Η Ευρώπη βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι. Η επανεκλογή του Τραμπ πράγματι φέρνει αντιμέτωπη την Ευρωπαϊκή Ένωση με ένα πιεστικό σήμα αφύπνισης, υπογραμμίζοντας τις ευπάθειες που έχουν ενταθεί τα τελευταία χρόνια. Οι κύριοι μοχλοί της ΕΕ, η Γερμανία και η Γαλλία, παλεύουν με εσωτερικές οικονομικές προκλήσεις και πολιτικό κατακερματισμό που αποδυναμώνουν την ικανότητά τους να κατευθύνουν αποφασιστικά την Ένωση. Η οικονομική στασιμότητα, οι διχαστικές συζητήσεις για τη μετανάστευση και η άνοδος λαϊκίστικων και αντικαθεστωτικών συναισθημάτων στα κράτη μέλη συμβάλλουν στη δημόσια απογοήτευση με τους παραδοσιακούς δημοκρατικούς θεσμούς.

Αυτή η κατάσταση εγείρει δύο κρίσιμα ερωτήματα: Θα κάνει η ΕΕ την απαραίτητη στροφή προς μεγαλύτερη αυτοδυναμία και ενότητα ή θα βιώσει η Ευρώπη το δικό της λαϊκίστικο κύμα, απηχώντας τα ιδεολογικά ρεύματα που ανακατεύονται;

Η επιστροφή του Τραμπ χρησιμεύει ως ισχυρή υπενθύμιση των κινδύνων εξάρτησης από έναν απρόβλεπτο εταίρο, ενώ η αυξανόμενη λαϊκίστικη επιρροή στο εσωτερικό δοκιμάζει την ενότητα και την ανθεκτικότητα της ΕΕ. Για να εκμεταλλευτεί αυτό το κάλεσμα αφύπνισης, η ΕΕ πρέπει να κινηθεί αποφασιστικά προς την στρατηγική αυτονομία, να αντιμετωπίσει τη δημόσια δυσαρέσκεια μέσω αποτελεσματικών πολιτικών και να οικοδομήσει εκ νέου τη δημοκρατική εμπιστοσύνη με την πιο άμεση επαφή με τους πολίτες της. Η επιτυχία σε αυτούς τους τομείς θα σήμαινε μια πραγματική αλλαγή παραδείγματος, τοποθετώντας την ΕΕ ως ισχυρότερο, πιο ενοποιημένο παράγοντα στην παγκόσμια σκηνή. Η αποτυχία, ωστόσο, κινδυνεύει με ένα λαϊκίστικο κύμα που θα μπορούσε να αντικατοπτρίζει τον αντίκτυπο του Τραμπ, διασπώντας την ΕΕ εκ των έσω και αποδυναμώνοντας τον ρόλο της σε έναν όλο και πιο πολυπολικό κόσμο.

*Ο Δημήτριος Τσαϊλάς είναι απόστρατος Αξιωματικός του ΠΝ, δίδαξε επί σειρά ετών στις έδρες Επιχειρησιακής Σχεδιάσεως καθώς και της Στρατηγικής και Ασφάλειας, σε ανώτερους Αξιωματικούς στην Ανώτατη Διακλαδική Σχολή Πολέμου. Σήμερα είναι μέλος και ερευνητής του Institute for National and International Security, του Strategy International και του Research Institute for European and American Studies.