Μαρία Μαγγιώρου: Ο Θουκυδίδης και το attribution error

Πιο χρήσιμο είναι ωστόσο να δώσουμε προσοχή στη Μέθοδο της Ερεύνης του Θουκυδίδη: «Υπάρχουν, άλλωστε, και άλλα πολλά γεγονότα, τα οποία δεν ελησμονήθησαν λόγω πολυκαιρίας, αλλ’ είναι σύγχρονα, ως προς τα οποία (τόσο οι Αθηναίοι όσο) και οι άλλοι Έλληνες διατελούν εις πλάνην… Τόσον απρόθυμοι είναι οι περισσότεροι άνθρωποι να υποβάλλονται εις κόπον προς αναζήτησιν της αληθείας και τρέπονται μάλλον προς ό,τι ευρίσκουν έτοιμον» (Ιστορίαι, Α’, 20).

Σήμερα, η Κοινωνική Ψυχολογία επιβεβαιώνει ότι οι άνθρωποι εξακολουθούν να μην καταβάλουν κανένα κόπο για την αλήθεια. Ειδικότερα, η θεωρία της Απόδοσης Αιτιότητας (Attribution Theory) εξηγεί το γιατί δεν λαμβάνουμε υπόψη τα γεγονότα όταν κρίνουμε τη συμπεριφορά κάποιου.

Η ερμηνεία του πώς και γιατί συνέβη κάτι γίνεται με μια αυτόματη λειτουργία του εγκεφάλου μας. Ο εγκέφαλος δεν περιμένει αν θα καταβάλουμε ή όχι τον κόπο ενός λογικού συλλογισμού αλλά προβαίνει αυτομάτως στη λειτουργία της απλοποίησης: Η πολυπλοκότητα της πραγματικότητας μεταφράζεται αμέσως σε μια δυαδική αρχή, η οποία προκύπτει από τις δύο δυνατότητες της αντίληψης, να βλέπεις το Μέρος ή το Όλον, το Δένδρο ή το Δάσος. Κατά την εγκεφαλική αυτή λειτουργία, λοιπόν, αποδίδουμε το αποτέλεσμα σε δύο είδη Αιτίων, τα ατομικά και τα περιβαλλοντικά.

Εδώ όμως υπεισέρχεται ο παράγοντας της πολιτισμικής παράδοσης, δηλαδή της οντολογίας που καθορίζει την αντιληπτική μας ικανότητα. Έτσι, οι μεν Δυτικοί αποδίδουν τα Αίτια στα χαρακτηριστικά του Ατόμου, σε μέρη της προσωπικότητά του, και οι Ανατολικοί στο Όλον, στις συνθήκες το περιβάλλοντος. Μια πρόσθετη πολιτισμική επίδραση είναι ο παράγοντας της (στωικής) πίστης σε μια Κοσμική Δικαιοσύνη που δίνει στον καθένα αυτό που του αξίζει (Just–world fallacy).

Το ουσιώδες πάντως στο Σφάλμα Απόδοσης Αιτίων (Attribution Error) έγκειται στο γεγονός ότι ακόμα και όταν αναγνωρίζουμε τις εξωτερικές συνθήκες, δεν τις λαμβάνουμε υπόψη ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΩΣ (Lack of effortful adjustment). Με άλλα λόγια, επειδή αφήνουμε τις Αρετές του Νου (Σοφία και Φρόνηση) να κοιμούνται, λειτουργούμε με τον αυτοματισμό του απλώς έμβιου όντος.

Η ερμηνεία επομένως του «τις πταίει» είναι πάντοτε εσφαλμένη, μεροληπτική. Ας σημειωθεί, ότι συμβαίνει το αντίστροφο όταν πρόκειται να εξηγήσουμε δικές μας κακές συμπεριφορές, δηλαδή δικαιολογούμε κάτι αρνητικό αποδίδοντας τα Αίτια στις συνθήκες. Δεδομένου όμως ότι οι κρίσεις επηρεάζουν τα συναισθήματά μας, ένα καλό αποτέλεσμα δεν θα το χρεώναμε στις συνθήκες ή στην καλή μας τύχη αλλά σε στοιχεία της προσωπικότητάς μας.

Βεβαίως, το όλο θέμα δεν αφορά τις συνήθεις, μη προβληματικές συμπεριφορές, όπου είναι άνευ σημασίας το τι είναι ή δεν είναι κάποιος. Το «Θεμελιώδες Σφάλμα Απόδοσης» ανακύπτει όταν κρίνουμε μια κοινωνικά ανεπιθύμητη αντίδραση.

Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι κρίνουμε την εισβολή του Πούτιν με Σφάλμα Απόδοσης Αιτίων. Ακόμα και οι λίγοι «διανοητικοί» (όσοι διαθέτουν τις Αρετές του Νου, ασφαλώς όχι οι «διανοούμενοι»), δικαιολογούν την άρνηση να λάβουν υπόψη τα εξωτερικά Αίτια ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΩΣ με τα εσωτερικά σαν να ήταν αποφυγή συμψηφισμού. Είναι άλλο πράγμα το να καταδικάζεις την εισβολή του Πούτιν χωρίς «ναι μεν αλλά» και άλλο να υποπίπτεις στο Σφάλμα Απόδοσης.

Παρόμοιο νοητικό σφάλμα παρατηρείται και στην περίπτωση των προβλέψεων μιας μελλοντικής συμπεριφοράς με στοιχεία της προηγούμενης (τόσο για τον Πούτιν όσο και τον Ερντογάν), όπου ο εγκέφαλός μας απλοποιεί την πολυπλοκότητα με δεδομένες τη συνοχή και τη σταθερότητα, οι οποίες δεν υφίστανται στην πολιτική.

Επίσης, είναι άλλο πράγμα η ξεκάθαρη καταδίκη του Ισχυρού-απέναντι από την υποδούλωση της σκέψης μας στο φαντασιακό του δικού μας Ισχυρού. Θέλει μεγάλη προσπάθεια για να καταφέρει κανείς την ψυχική εγρήγορση που θα τον απελευθερώσει από τα ψυχο-νοητικά δεσμά του δικού μας, του δυτικού συστήματος Παραστάσεων-Σημασιών, το οποίο οργανώνεται σύμφωνα με το Πρωταρχικό Σημαίνον του Πραγματισμού.

Ο Πραγματισμός σε καθιστά τυφλό απέναντι σε οτιδήποτε δεν είναι χειροπιαστό. Σαν να έχουμε πραγματική κατάλυση της κρατικής αυτονομίας μόνο με στρατιωτική επίθεση, όχι με την οικονομική όπως συνέβη π.χ. με την Ελλάδα και το Μνημόνιο. Σαν να μην είναι το ίδιο να πεθαίνουν και να μεταναστεύουν άνθρωποι όταν ο πόλεμος στερείται μελοδραματικών εικόνων. Στο βιβλίο Πειρατές και Αυτοκράτορες, ο Νόαμ Τσόμσκυ αναφέρει ότι μόνο σε μια δεκαετία, οι τρομοκράτες που χρηματοδοτήθηκαν από τις ΗΠΑ στην Κεντρική Αμερική σκότωσαν εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους, βασάνισαν και σακάτεψαν χιλιάδες, άφησαν εκατομμύρια παιδιά ορφανά και κατέστρεψαν τέσσερις χώρες, ενώ με τη στήριξη των Δυτικών σκοτώθηκαν στη Νότια Αφρική 1,5 εκατομμύριο άνθρωποι.

Λόγω υποδούλωσης στον Πραγματισμό, μεταφέρουμε στη διεθνή αρένα την υποκρισία αναφορικά με την επιθετικότητα της καθημερινής ζωής: το θύμα να εξωθείται από τον θύτη πέραν των ορίων έτσι ώστε ο θύτης να ρίξει το φταίξιμο στο ποιόν του θύματος για όσα του συμβαίνουν. Η μεταφορική έννοια του συμψηφισμού σαν συγχωροχάρτι δεν κολλάει παντού, υπήρξε ένα εύρημα μιας συγκεκριμένης εποχής πολιτικών σκανδάλων. Είναι ίσως η λέξη αυτή μια ένδειξη για το περιβάλλον Πραγματισμού-Οικονομισμού, αφού το offsetting ή netting ή compensation ανήκει στην οικονομική-νομική σκέψη. Η πολιτική σκέψη όμως δεν γίνεται να είναι απογυμνωμένη από την Αρετή, αφού χωρίς τον Νου δεν είναι παρά μια αυτόματη ψυχο-νοητική λειτουργία. «Κοντά στο Νου και η Γνώση» λέει ο σοφός ελληνικός λαός για αυτόν ακριβώς τον λόγο. Πάνω από όλα, χωρίς τις Αρετές του Νου δεν υπάρχει η Κρίση για το Δίκιο και το Άδικο, δεν υπάρχει καν η Ανθρωπιά ως το Ίδιον του Ανθρώπου.

Δεν απαλλάσσεις των ευθυνών του τον νέο αμερικανισμό με την παραδοχή ότι και οι δυο μεριές έχουν ξεφύγει από την κατάσταση του ανθρώπου, και τα δύο μέτωπα χαρακτηρίζονται ως λύκοι. Τόσο ο Ρώσος δικτάτορας όσο και Αμερικανός μάνατζερ του ΝΑΤΟ, των Χρηματαγορών, του Ευρω-ατλαντισμού και της ΑUKUS, είναι αρχηγοί αγέλης. Το τέλος του Δικαίου και της Ηθικής το κατάργησαν πρώτοι οι Δυτικοί. Στη συνέχεια του ευρωπαϊκού ιδεαλισμού, εξαερώθηκε και ο αμερικανικός. Ο δυτικός 21^ος αιώνας έχει λύκους να διοικούν τα πρόβατα.

Δεν είναι συμψηφισμός το να μη  δέχεσαι να νομιμοποιείς τη στάση που απορρέει από το attribution error. Ο κακός ο λύκος δεν είναι μόνο ο «μαύρος», αυτός που δεν το κρύβει, αλλά και ο «άσπρος», αυτός που περνιέται για πρόβατο λόγω των στρεβλώσεων του Πραγματισμού. Για να επανέλθει το διεθνές Δίκαιο πρέπει να επανέλθουμε στα έθνη, και για να ξαναγίνουν η Αμερική και η Ευρώπη Κοινωνίες πρέπει να επιστρέψει η Ηθική του Ιδεαλισμού. Άρα, το ΝΑΤΟ πρέπει να επανέλθει στα συμφωνηθέντα, να μην προωθείται στα σύνορα με τη Ρωσία, να επιστρέψει στο καθεστώς προτού να αποτελεί δύναμη επέμβασης υπό Αμερικανικές διαταγές και να προστατεύει Κοινωνίας αντί τις κρίσιμες υποδομές (crucial infrastructure) του παγκόσμιου ενεργειακού συστήματος.

‘Όποιος δεν θέλει να είναι το φερέφωνο του Ισχυρού δεν πρέπει και να αποδέχεται την εικόνα που προβάλλει και επιβάλλει ο Ισχυρός για τον εαυτό του’ τόνιζε ο Παναγιώτης Κονδύλης.

*Η Μαρία Μαγγιώρου είναι Διδάκτωρ Πολιτικής Επιστήμης