Δ. Κόντης: ΝΑΤΟ, ο επιτήδειος ουδέτερος στο Αιγαίο

του Δημητρίου Μερκούριου Κόντη*

Ένα ζήτημα που αναμένεται να βρεθεί ξανά στο επίκεντρο των συζητήσεων μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας είναι το αποστρατιωτικοποιημένο καθεστώς των νησιών του Αιγαίου, που η Τουρκία κατηγορεί την Ελλάδα ότι δεν εφαρμόζει σύμφωνα με τις υποχρεώσεις της που απορρέουν από τις διεθνείς συνθήκες.

Η διαφορετική ερμηνεία που δίνουν οι δύο χώρες στην Συνθήκη της Λωζάννης του 1923, στην Σύμβαση του Μοντρέ του 1936 και στη Συνθήκη των Παρισίων του 1947, οδηγεί σε εκ διαμέτρου διαφορετικά συμπεράσματα για τις συμβατικές υποχρεώσεις της Ελλάδας έναντι της Τουρκίας αναφορικά με την αποστρατιωτικοποίηση στο Αιγαίο. Η επίσημη πολιτική του ΝΑΤΟ και κατ’επέκταση των ΗΠΑ είναι γνωστή και βασίζεται στο «Δόγμα Λούνς», γραμματέα του ΝΑΤΟ από το 1971 έως το 1984. Όπως το καθορίζει συνοπτικά ο καθηγητής Α. Συρίγος

«ο Λουνς διατύπωνε τη θέση ότι δεν είναι προς το συμφέρον του ΝΑΤΟ να εμπλακεί στις διμερείς διαφορές μεταξύ των Συμμάχων. Κατ’ επέκτασιν, το ΝΑΤΟ δεν θα πρέπει να μετατραπεί σε χώρο συζητήσεων για αυτές τις διαφορές και, πολύ περισσότερο, να εκφράζει άποψη ή να τις κρίνει.»

Σήμερα πάγια θέση των ΗΠΑ είναι πως Ελλάδα και Τουρκία είναι πολύτιμοι σύμμαχοι και οποιαδήποτε διαφορά μεταξύ τους θα πρέπει να επιλυθεί δια της διπλωματικής οδού.

Σε προηγούμενό μας άρθρο αναφερθήκαμε στην περίοδο της μεταπολίτευσης και διακυβέρνησης του Κωσταντίνου Καραμανλή, όπου ο Λευκός Οίκος δεν έδωσε τις επιθυμητές εγγυήσεις για την ασφάλεια των νησιών του Αιγαίου, ούτε επέτρεψε στην Ελλάδα να προβεί στην επέκταση των χωρικών της υδάτων στα 12 ν.μ., εξαναγκάζοντας έκτοτε τις ελληνικές κυβερνήσεις να κάθονται «γύρω από ένα τραπέζι για πολιτικές διαπραγματεύσεις» με τους Τούρκους.

Μια επιπλέον διάσταση στο ζήτημα προσφέρουν οι προτάσεις και σκέψεις του Τζέιμς Τζέφρι, υψηλόβαθμου Αμερικανού διπλωμάτη και σήμερα επικεφαλής του προγράμματος για την Μέση Ανατολή του Wilson Center. Ο Τζέφρι είναι γνωστός για τις φιλοτουρκικές του θέσεις, τις οποίες και συνοψίζει σε πρόσφατό του άρθρο:

 «Οι ελληνοτουρκικές εντάσεις έχουν ιστορικές ρίζες, αλλά επί του παρόντος προκαλούνται από την κυριαρχία, η οποία παραχωρήθηκε στα ελληνικά νησιά του Αιγαίου από τις διεθνείς συμφωνίες μεταξύ 1914 και 1948 και τις συμφωνίες Λονδίνου-Ζυρίχης του 1960, που καθιέρωσαν την ανεξαρτησία της Κύπρου. Ωστόσο, αυτές οι συμφωνίες προστάτευαν τα τουρκικά συμφέροντα, όπως η αποστρατιωτικοποίηση των νησιών του Αιγαίου και τα δικαιώματα της κυπριακής τουρκικής μειονότητας. Αλλά από τη δεκαετία του 1970, Έλληνες και Κύπριοι αμφισβήτησαν στοιχεία αυτών των διεθνών διευθετήσεων, προκαλώντας την τουρκικη αντίδραση, συμπεριλαμβανομένης της εισβολής του 1974 στην Κύπρο, για να αποτραπεί η ένωση με την Ελλάδα, και [για να εξασφαλιστεί] η αεροπορική και θαλάσσια ελεύθερη ναυσιπλοΐα στο Αιγαίο.» (Ιούνιος 2023, www.wilsoncenter.org)

Όπως προκύπτει από το απόρρητο τηλεγράφημα της 15ης Ιανουαρίου του 2009, που μετέπειτα διέρρευσε στα WikiLeaks , ο τότε πρεσβευτής των Η.Π.Α. στην Τουρκία Τζέιμς Τζέφρι, ενημερώνοντας μεταξύ άλλων τους υπουργούς Εξωτερικών και Άμυνας των Η.Π.Α., ισχυρίστηκε πως η Τουρκία με βάση την απόφαση των Έξι Δυνάμεων του 1914[1] έχει το δικαίωμα να επιβάλει «αποστρατιωτικοποίηση» σε «μια ατελείωτη λίστα νησιών του Αιγαίου». Στο παραπάνω απόρρητο τηλεγράφημα, ο Τζέφρι κάνει μια εκτενή ανάλυση των συμβάσεων και συνθηκών που ορίζουν σήμερα το καθεστώς της αποστρατιωτικοποίησης στο Αιγαίο και στα περισσότερα ζητήματα τείνει να αποδέχεται τις τουρκικές θέσεις.

O Τζέφρι διέγνωσε πως θα ήταν επιζήμιο για τα αμερικανικά συμφέροντα η Διεθνής Κοινότητα να ταχθεί υπέρ της Ελλάδας στο ζήτημα της αποστρατιωτικοποίησης των νησιών του Αιγαίου. Γνώριζε πως, ενώ το ζήτημα είναι εξαιρετικά ευαίσθητο για την Αθήνα, είναι ένα θέμα που στη πραγματικότητα δεν προβληματίζει την Άγκυρα, καθώς δεν υπάρχει καμία περίπτωση η Ελλάδα να εισβάλει στην Τουρκία ούτε να χρησιμοποιήσει τα νησιά ως βάσεις για ναυτικό αποκλεισμό τουρκικών πόλεων στα παράλια της Μικράς Ασίας. O Τζέφρι γνώριζε πως οι Τούρκοι θέτουν το ζήτημα της αποστρατιωτικοποίησης καθαρά και μόνο για να έχουν ένα επιπλέον διαπραγματευτικό χαρτί στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων.

Στο ίδιο τηλεγράφημα, ο Τζέφρι αναφέρει πως στις διμερείς συζητήσεις για το Αιγαίο στα τέλη της δεκαετίας του 90 που, όπως τονίζει, διενεργήθηκαν κατόπιν αμερικανικής διαμεσολάβησης, η Τουρκία είχε συναινέσει στο να επιτρέψει στην Ελλάδα να συνεχίζει να στρατικοποιεί τα νησιά, αρκεί να λάμβανε επαρκή ανταλλάγματα.

Έτσι ο Τζέφρι συμβούλευε έμμεσα το State Department να μην κάψει αυτό το διαπραγματευτικό ατού των Τούρκων και το ΝΑΤΟ και οι ΗΠΑ να συνεχίζουν να εφαρμόζουν σθεναρά το «Δόγμα Λούνς». Προσωπικά ο ίδιος ακόμα και σήμερα προσπαθεί να πείσει την Διεθνή Κοινότητα για την ορθότητα των τουρκικών θέσεων.

Στα τέλη της δεκαετίας του 70, οι παράλογες τουρκικές και αμερικανικές απαιτήσεις στο θέμα της επανένταξης της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ, θα οδηγούσαν τον Καραμανλή να σκληρύνει την στάση του απέναντι στις ΗΠΑ.

Η αμερικανοτουρκική πρόταση ήταν να περάσει ο έλεγχος και η άμυνα του ελληνικού εναέριου χώρου του Αιγαίου στο SACEUR του ΝΑΤΟ. Μετέπειτα το SACEUR θα μπορούσε να εκχωρήσει αρμοδιότητες για την άμυνα και την ασφάλεια του Αιγαίου στην τουρκική αεροπορία.

Τον Ιούνιο του 1979, ο τότε υπουργός των Εξωτερικών Γεώργιος Ράλλης θα δήλωνε ότι η προτεινόμενη λύση είναι απαράδεκτη για κάθε Έλληνα για εθνικούς λόγους και πως η Ελλάδα δεν μπορεί να εμπιστευτεί την υπεράσπιση του ελληνικού εδάφους σε κανέναν ξένο.

Στις 6 Σεπτεμβρίου του 1979, υπογράφηκε πρωτόκολλο συνεργασίας μεταξύ μιας σοβιετικής εταιρείας και των Ναυπηγείων Νεωρίου στη Σύρο που προέβλεπε την επισκευή και τον ανεφοδιασμό σοβιετικών εμπορικών αλλά και βοηθητικών πολεμικών πλοίων στο νησί. Η συμφωνία αυτή προκάλεσε δυσφορία στο State Department. Μάλιστα ο εμπνευστής της συμφωνίας αυτής κατά τους Αμερικανούς ήταν ο τότε υπουργός Συντονισμού της κυβέρνησης Καραμανλή, Κωσταντίνος Μητσοτάκης.

Η συμφωνία με την ΕΣΣΔ και ο κίνδυνος της ανόδου στην εξουσία του «ακροαριστερού» και «ΝΑΤΟφοβικού» Ανδρέα Παπανδρέου θα οδηγούσαν τους Αμερικανούς στο να αναθεωρήσουν την στάση τους και να εγκαταλείψουν εν μέρη την φιλοτουρκική πολιτική που ακολουθούσαν από το 1974.

Οι Αμερικανοί επιδίωκαν πάση θυσία να κλείσουν το θέμα της επανένταξης της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ πριν από τις εκλογές του 1981, ώστε να εξασφαλίσουν την εύρυθμη λειτουργία των αμερικανικών βάσεων στην ελληνική επικράτεια. Επίσης δεν επιθυμούσαν να βάλουν δύσκολα στον Ράλλη, πιέζοντάς τον να ξεκινήσουν εκ νέου συζητήσεις με την Τουρκία για τα θέματα της Κύπρου και του Αιγαίου.

Στις 20 Οκτώβρη του 1980, το Υπουργικό Συμβούλιο, υπό την προεδρία του πρωθυπουργού πλέον Γεώργιου Ράλλη, εγκρίνει ομόφωνα τη συμφωνία επανένταξης στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ. Η Ελλάς θα συνέχιζε να «ανήκει εις την Δύση», παρόλη την συντριπτική επικράτηση του ΠΑΣΟΚ στις εκλογές του 1981.

Είναι αδιαμφισβήτητο ότι η Ελλάδα βοηθήθηκε από τις ΗΠΑ στα δύσκολα χρόνια του εμφυλίου, αποτρέποντας την επικράτηση του ΔΣΕ και την μετατροπή της σε μια Λαϊκή Δημοκρατία. Αξιοσημείωτο για την αμερικανική πολιτική είναι το μνημόνιο του Loy Henderson της 25ης Σεπτεμβρίου του 1946, το οποίο αφορούσε την Ελλάδα. Ο Henderson, διευθυντής του Γραφείου Υποθέσεων της Εγγύς Ανατολής και της Αφρικής του State Department, προέτρεπε την κυβέρνησή των Η.Π.Α. να λάβει τα κατάλληλα μέτρα για την εξασφάλιση της εδαφικής και πολιτικής ακεραιότητας της Ελλάδας. Οι Αμερικανοί δεν έμειναν παθητικοί και ουδέτεροι όταν με τις ευλογίες του Στάλιν, τεράστιες ποσότητες πολεμικού υλικού έφταναν από τις κομμουνιστικές χώρες στις μονάδες του ΔΣΕ.

Στις αρχές της δεκαετίας του 80, οι Αμερικανοί δεν αποτίμησαν σωστά την αγανάκτηση του ελληνικού λαού για την άδικη στάση που κράτησε ο Λευκός Οίκος την δεκαετία του 70 στα ελληνοτουρκικά.

Σήμερα οι Αμερικανοί μπορεί να είναι σίγουροι πως δεν υπάρχει στην Ελλάδα πολιτικός αντίπαλος του Μητσοτάκη με το εκτόπισμα του Ανδρέα Παπανδρέου, ικανού να θέσει σε αμφισβήτηση τα κεκτημένα των ΗΠΑ στην περιοχή μας. Αυτό καθιστά την Ελλάδα περισσότερο ευάλωτη σε πιέσεις και υποδείξεις σε σχέση με την Τουρκία του Ερντογάν, που συνεχίζει να ακολουθεί την προσφιλή διπλωματική τακτική της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του 19^ου αιώνα, ακροβατώντας μεταξύ Δύσης και Ανατολής.

[1]Τα τελευταία περίπου 15 χρόνια οι Τούρκοι επιστήμονες έχουν στρέψει την προσοχή τους στην απόφαση των Μεγάλων Δυνάμεων της 13ης Φεβρουαρίου 1914 σχετικά με τα νησιά του Αιγαίου. Με αυτή την απόφαση η Ελλάδα θα αποκτούσε τη νόμιμη αναγνώριση όλων των νησιών του Αιγαίου που είχε εκείνη τη στιγμή στην κατοχή της, εκτός από την Ιμβρο, την Τένεδο και το Καστελλόριζο, όταν θα εκπλήρωνε κάποιες συγκεκριμένες προϋποθέσεις, με κύρια προϋπόθεση την αποχώρηση του Ελληνικού Στρατού από τη Βόρειο Ηπειρο.

Επίσης η Ελλάδα ήταν υποχρεωμένη να παράσχει ικανοποιητικές εγγυήσεις στις Μεγάλες Δυνάμεις και στην Τουρκία πως δεν θα οχυρώσει τα νησιά αυτά και δεν θα χρησιμοποιηθούν για κανένα ναυτικό ή στρατιωτικό σκοπό. Επειδή η απόφαση αυτή αναφέρεται/επικυρώνεται και στο άρθρο 12 της Συνθήκης της Λωζάννης του 1923, η τουρκική πλευρά επικαλείται πως ποτέ δεν έχει ακυρωθεί ή τροποποιηθεί και έτσι η ολική αποστρατιωτικοποίηση σε όλα τα νησιά του Αιγαίου που η Ελλάδα είχε στην κατοχή της τον Φεβρουάριο του 1914 ισχύει μέχρι και σήμερα! Αυτή τη θέση παρουσίασαν οι Τούρκοι στο ΝΑΤΟ το 2007 για να ζητήσουν την ακύρωση της στρατιωτικής άσκησης «Noble Archer» στον Αγιο Ευστράτιο. Από τις μετέπειτα διαρροές στο WikiLeaks είναι φανερό πως οι ΗΠΑ δεν αποδέχθηκαν την ελληνική άποψη ότι η συμφωνία του 1914 αφορούσε μόνο την κυριαρχία και όχι την αποστρατιωτικοποίηση, αλλά εντέλει προτίμησαν να κρατήσουν μια ουδέτερη στάση. (Απο παλαιότερο άρθρο του συγγραφέα)

*Ο Δημήτριος-Μερκούριος Κόντης είναι συγγραφέας και ιστορικός ερευνητής.