Μάριος Ευρυβιάδης
Μια νέα επιστημονική μελέτη καταρρίπτει έναν μακροχρόνιο και απαξιωτικό μύθο για τους ιθαγενείς του απομακρυσμένου στο Νοτιοδυτικό Ειρηνικό Νησιού του Πάσχα (Rapa Nui).
Κατά τον μύθο οι κάτοικοί του- οι Rapanui- αυτοκαταστράφηκαν διαπράττοντας περιβαλλοντική οικολογική καταστροφή (ecocide) που τους στέρησε τους πόρους για επιβίωση και η οποία, με τη σειρά της, οδήγησε σε καταστροφικούς υπαρξιακούς φυλετικούς πολέμους. Μάλιστα για δεκαετίες τώρα το Νησί του Πάσχα χρησιμοποιείται και ως ένα κατ´εξοχή υπόδειγμα ανθρωπογενούς οικολογικής καταστροφής προς αποφυγή, ενσωματωμένο σε επιστημονικές μελέτες και σε διδακτικά εγχειρίδια. Ενδεικτικά αναφέρω το πολυδιαβασμένο έργο του Jared Diamond, Collapse : How Societies Choose to Fail or Succeed (2003), όπου η περίπτωση του Νησιού του Πάσχα χρησιμοποιείται, ως ένα κατεξοχήν παράδειγμα κατάρρευσης λόγω υπερπληθυσμού, εξάντλησης των πόρων και συνεπακόλουθων φυλετικών συγκρούσεων, ακόμη και κανιβαλισμού.
Η νέα συλλογική μελέτη στο περιοδικό Science Advances, 21 Ιουνίου 2024, (Island-wide characterization of agricultural production challenges the demographic collapse hypothesis for Rapa Nui (Easter Island), υποστηρίζει ακριβώς το αντίθετο.
Οι ιθαγενείς στο Νησί του Πάσχα με τα περίφημα και παγκοσμίως γνωστά γιγαντιαία αγάλματα, τα moai, όχι μόνο δεν διέπραξαν οικολογική καταστροφή αλλά έκαναν εξαιρετική περιβαλλοντική διαχείρηση των περιορισμένων πόρων με την τεχνική της βραχοκηπουρικής (rock gardening) ή αλλιώς της λίθινης επικάλυψης (lithic mulching). Προφανώς οι Rapanui κατείχαν πλήρως τη τέχνη της καλλιέργειας και της βιώσιμης χρήσης της γής.
Με τη βραχοκηπουρική οι κάτοικοι έσπαζαν τους υφαιστιακούς βράχους και τους τοποθετούσαν ή έθαβαν τα θραύσματα στο έδαφος. Οι βραχόκηποι παρήγαγαν καλύτερη ροή αέρα στο έδαφος, επηρέαζαν τη θερμοκρασία και την υγρασία και υποβοηθούσαν έτσι τη διατήρηση θρεπτικών συστατικών όπως του αζώτου, του φωσφόρου και του καλίου στο έδαφος. (Η τεχνική αυτή είναι πανάρχαια και απαντάται σχεδόν παντού, π.χ. στην Σαντορίνη σήμερα).
Με τον τρόπο αυτό οι κάτοικοι εμπλουτίζαν την μη παραγωγική γη μετατρέποντας την σε εύφορη, παράγοντας ειδικά γλυκοπατάτες γνωστές για τις θρεπτικές τους ιδιότητες. Μαζί με την αλιεία, που ήταν σταθερή, τα άφθονα φοινικόδεντρα, και συμπληρωματικές παραγωγές όπως μπανάνες και ζαχαροκάλαμο, οι ιθαγενείς διατηρούσαν σταθερό τον πληθυσμό τους, γύρω στις 3000 άτομα σε μια έκταση περίπου 164 τετ. χιλ. με ελάχιστη καλλιεργήσιμη γη.
Ο πληθυσμός αυτός, κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες και πιθανότατα για θρησκευτικούς/φυλετικούς/τιμητικούς και λόγους λατρείας, κατασκεύασε σε διάφορες περιόδους από τον 13ο μέχρι τον 16ο αιώνα πάνω από χίλια ογκώδη αγάλματα διαφόρων μεγεθών (που βαρούσαν από λίγους μέχρι και πάνω από 80 τόνους το ένα), τα μετέφερε από τα λατομεία και τα τοποθέτησε σε σειρά στην ακτή. Το 1995 η ΟΥΝΕΣΚΟ χαρακτήρισε τα αγάλματα maoi ως μέρος της “Παγκόσμιας Κληρονομιάς”.
Το κρίσιμο ερώτημα που έπρεπε να απαντηθεί με ακρίβεια και στο οποίο απαντά η μελέτη στο Science Advances, ήταν η συσχέτιση του δημογραφικού με την καλλιεργήσιμη επιφάνεια του νησιού. Πόσο δηλαδή πληθυσμό μπορούσαν να συντηρήσουν στο νησί οι ιδιόμορφες καλλιέργειες, χωρίς την συνεπακόλουθη περιβαλλοντική καταστροφή λόγω απότομης αύξησης του πληθυσμού. Διότι από εκεί οικοδομήθηκε ο μύθος.
Το ηφαιστειακό νησί στον Ειρηνικό ανακάλυψε Ολλανδός εξερευνητής Κυριακή του Πάσχα (5 Απριλίου 1772) και το ονόμασε Paasch – Eyland δηλ. Νησί του Πάσχα. Οι Ευρωπαίοι εξερευνητές υπολόγισαν τότε τον πληθυσμό σε περίπου 3000 άτομα. Αλλά εξαρχής θεώρησαν πως ήταν φυσικά αδύνατο ένας τόσο “μικρός” πληθυσμός να είχε δημιουργήσει τα μεγαλειώδη αγάλματα και να τα μετακινήσει στην ακτή. Ο πληθυσμός, κατά τους υπολογισμούς που ακολούθησαν, έπρεπε να ήταν πολύ μεγαλύτερος, 13 μέχρι 17000, ώστε να συντελεστεί ένα τέτοιο επίτευγμα. Και η απάντηση που δόθηκε, και που κυριάρχησε από τότε μέχρι πρόσφατα, ήταν πως η αύξηση του πληθυσμού, η οποία ήταν αναγκαία για να ανταποκριθεί στην κατασκευή όλο και περισσότερων αγαλμάτων, οδήγησε σε εξάντληση των περιορισμένων πόρων, σε καταστροφικές φυλετικές συγκρούσεις και στην μείωση του πληθυσμού στις περίπου 3000 που βρήκαν οι Ευρωπαίοι.
Ας σημειωθεί εδώ πως μετά την άφιξη των Ευρωπαίων ο πληθυσμός άρχισε να μειώνεται ραγδαία με αποτέλεσμα το 1877 να καταγράφονται μόνο 111 άτομα. Η δραματική αυτή μείωση αποδίδεται στο δουλεμπόριο με επιδρομές στο νησί από την Νότιο Αμερική, σε επιδημία ευλογιάς που έφεραν οι Ευρωπαίοι και στην αναγκαστική μετανάστευση που επέβαλαν οι αποικιοκράτες.
Η συλλογική μελέτη στο Science Advances, υπό την καθοδήγηση του αρχαιολόγου Carl Lipo με ιστορικό μελετών για το Νησί του Πάσχα, χρησιμοποίησε δορυφορικές απεικονίσεις (shortwave infrared satellite imagery- SWIR) σε συνδυασμό με τεχνική νοημοσύνη (AI) για να καταγράψει επακριβώς την έκταση της βραχοκηπουρικής στο νησί. Η έρευνα κατέδειξε, με εντυπωσιακές πολύχρωμες φωτογραφίες που συμπεριλαμβάνονται στη μελέτη, πως η καλλιεργήσιμη γη ήταν ελάχιστη, περίπου 0.76 τετ. χιλ. και κατά 4-5 φορές μικρότερη της πιο συντηρητικής εκτιμήσης (4-5 μέχρι 24 τετ. χιλ. καλλιεργήσιμης γης) μιας πρόσφατης μελέτης που υπολόγισε τον πληθυσμό σε περίπου 17000.
Το βασικό συμπέρασμα της μελέτης, που προέκυψε από τα δεδομένα, από υπολογιστικά μοντέλα και με βάση τις θερμικές ατομικές ανάγκες κατανάλωσης γλυκοπατάτας και από συμπληρωματικές επίγειες καλλιέργειες και από τη αλιεία, ήταν πως το Νησί του Πάσχα δεν μπορούσε να συντηρήσει πέραν από 4000 άτομα.
Συγκεκριμένα από το μοντέλο της μελέτης υπολογίσθηκε πως 2000 περίπου άτομα μπορούσαν να επιβιώσουν από καλλιέργειες σε βραχόκηπους. Και σε αυτά προστέθηκαν ακόμη 1000 περίπου άτομα που μπορούσαν να επιβιώσουν από την αλιεία και άλλες χερσαίες καλλιέργειες. Ο αριθμός ταυτίζεται με τις ιστορικές αναφορές και εκτιμήσεις των Ευρωπαίων για το μέγεθος του πληθυσμού τον 19ο αιώνα.
Συνεπώς δεν μπορούσε να υπάρξει ραγδαία αύξηση του πληθυσμού και η συνεπαγόμενη οικολογική και δημογραφική κατάρρευση, που ήταν οι αναγκαίες συνθήκες για την οικοδόμηση του μύθου της αυτοκαταστροφής στο Νησί του Πάσχα.
Ο Carl Libo υπογραμμίζει πως το βασικό κίνητρο για τη μελέτη υπήρξε το γεγονός πως το Νησί του Πάσχα συνεχίζει να χρησιμοποιείται ως παράδειγμα και ως μοντέλο μιας δημογραφικής και οικολογικής κατάρρευσης και για την παραγωγή πολιτικών διαχείρισης ανάλογων περιπτώσεων σήμερα. Και στο βιβλίο του “The Statues that Walked : Unraveling the Mystery of Eastern Island” (2012) – σε συνεργασία του Terry Hunt- γράφεται πως οικολόγοι, παλαιοντολόγοι, μαθηματικοί, ιστορικοί κ.α., συνεχίζουν να υιοθετούν το αφήγημα του 1772 παρά το γεγονός πως τα τελευταία 60 χρόνια πολλοί μελετητές έχουν απομακρυνθεί από την αρχική θεώρηση των Ευρωπαίων της εποχής.
Παρεμπιπτόντως στο βιβλιο προσφέρονται επίσης απαντήσεις στο κρίσιμο ερώτημα της μεταφοράς των αγαλμάτων από τα λατομεία στην ακτή. Δεν χρειάζονταν, υπογραμμίζεται, μεγάλος πληθυσμός για την μετακίνηση διότι τα αγάλματα “περπατούσαν”. Πως; Με τη “μέθοδο του λικνίσματος” (“rocking process”). Δένοντας τα με σχοινιά σε συγκεκριμένα μέρη και λικνίζοντας τα ή τοποθετώντας τα σε πλατφόρμες και τραβώντας τα. Πειράματα έδειξαν πως χρειάζονταν μερικές εκατοντάδες και όχι χιλιάδες άτομα για την μετακίνηση τους.
Όλα τα παραπάνω δεν υποδηλώνουν πως στο Νησί του Πάσχα όλα υπήρξαν ειδυλλιακά και δεν υπήρχαν ανταγωνισμοί και φυλετικές συγκρούσεις. Υπήρχαν, κυρίως ανάμεσα στις δυο μεγάλες φυλές. Αλλά στο μείζον ζήτημα της διαχείρισης των πόρων για επιβίωση, οι Rapanui όχι μόνο κατέδειξαν εξαιρετικές ικανότητες για τις απαιτούμενες λεπτές ισορροπίες βιωσιμότητας με περιορισμένους πόρους, αλλά προσέφεραν και μαθήματα για την αντιμετώπιση των δικών μας περιβαλλοντικών προκλήσεων.
Αφιέρωση
Αφιερώνω το κείμενο στη μνήμη του φίλου και συνάδελφου μου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Αλέξανδρου (Αλέκου) Κούτση (Quds) που έφυγε πρόσφατα. Ο Αλέκος Κούτσης ήταν Έλληνας της διασποράς με καταγωγή από το Σουδάν και με οικογενειακές ρίζες στην Quds, δηλ. την Ιερουσαλήμ. Με διδακτορικές σπουδές στο SOAS, School of Oriental and African Studies, London University, ο Αλέκος εισήγαγε την μελέτη των Μεσανατολικών Σπουδών στη Ελλάδα και υπήρξε ένας από τους συνιδρυτές του Τμήματος Διεθνών Ευρωπαϊκών και Περιφερειακών Σπουδών στο Πάντειο. Άνθρωπος με αφοσίωση στο έργο του, με ευθύτητα λόγου και αστείρευτο χιούμορ, ο Αλέκος θα λείψει πρωτίστως στην οικογένεια του και σε όλους που μας τίμησε με τη φιλία του. Καλό παράδεισο Αλέκο και δύναμη στην οικογένεια σου.
