ΤΟΥ Ι. Ν. ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ
Καθηγητή Φιλοσοφίας της Τεχνοεπιστήμης στο ΑΠΘ
Εισαγωγικά και εντελώς συνοπτικά, εισηγητής της φιλοσοφίας του θετικισμού είναι ο Κοντ (August Comte, 1798-1857). O θετικισμός υποστηρίζει ότι έγκυρη γνώση είναι εκείνη μόνο η γνώση που στηρίζεται στα αισθητά πράγματα και μας παρέχεται από τις αποκαλούμενες θετικές επιστήμες, όπως οι φυσικές επιστήμες και τα μαθηματικά, ιδίως με τη βοήθεια του πειράματος, της παρατήρησης και του μαθηματικού υπολoγισμού. Είναι προφανές επομένως, ότι ο θετικισμός είναι εκ της φύσεώς του ένα εκ των ων ουκ άνευ γνωσιολογικό, επιστημολογικό και μεθοδολογικό εργαλείο, μια αδιαμφισβήτητα απαραίτητη προϋπόθεση για τη διασφάλιση της αντικειμενικότητας της επιστημονικής γνώσης και της έγκυρης ανάπτυξης και εφαρμογής των φυσικών και των τεχνικών επιστημών. Αλλά ακόμη ωστόσο και στην περίπτωση αυτή, η άκαμπτη, μονομερής προσκόλληση σε επιστημικές και εργαλειακές αποκλειστικά αξίες, με τη σύγχρονη απόρριψη κάθε ουσιοκρατικής, ερμηνευτικά, αξιολογικά και βιοηθικά προσανατολισμένης σκέψης, είναι ιδιαίτερα προβληματική αλλά και επικίνδυνη στις μέρες μας, με τα επιτακτικά όσο και δυσεπίλυτα κοινωνικοπολιτικά, βιοηθικά και περιβαλλοντικά προβλήματα των ανθρώπινων κοινωνιών και του πλανήτη ολόκληρου.
Εκεί που η εφαρμογή της θετικιστικής σκέψης και πρακτικής προσλαμβάνει ιδιαιτέρως καταστροφικές διαστάσεις είναι όταν ο θετικισμός χρησιμοποιείται, στο πλαίσιο μάλιστα ενός συνειδητού ή και ασύνειδου επιστημονισμού, ως μία τυφλή εφαρμογή της επιστημονικής μεθόδου και της τεχνοκρατίας σε τομείς όπου αυτό αποδεικνύεται αβάσιμο και ουσιωδώς παρακινδυνευμένο, τόσο από γνωσιολογική όσο και από κοινωνικοπολιτική, ηθική ή και οικολογική άποψη. Η σχεδόν δογματική, στις περιπτώσεις αυτές, χρησιμοποίηση του θετικισμού γίνεται με την αυστηρή προσκόλληση σε νόμους, κανόνες ή και σε άκρως τεχνοκρατικές θεωρήσεις και κυρίως σε μαθηματικά και υπολογιστικά μοντέλα.
Ένα ιδιαιτέρως χαρακτηριστικό παράδειγμα, στα τόσα που θα μπορούσαν να αναφερθούν από την περιοχή των κοινωνικών, και όχι μόνο, επιστημών, είναι η δογματικά άκαμπτη χρήση ψυχρών μαθηματικών μοντέλων στην οικονομική επιστήμη, η οποία έχει ουσιαστικά πλήρως μαθηματικοποιηθεί, αγνοώντας επιδεικτικά την καθοριστική συχνά ύπαρξη κοινωνικοπολιτικών και πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων, παραγόντων και μεταβλητών στην αρπακτική και καταστροφική, για ανθρώπινες κοινωνίες και λαούς, εφαρμογή των νεοφιλελεύθερων πολυπαραγοντικών της μοντέλων. Μία τέτοια περίπτωση έχει δυστυχώς βιώσει και η χώρα μας με την απάνθρωπη και καταστροφική, σε όλα τα επίπεδα, επιβολή των τριών μνημονίων.
Ένα άλλο, διαφορετικής φύσεως παράδειγμα, με τη δική του σημασία για τη διατήρηση του «συνεκτικού ιστού» και της ιδιοπροσωπίας του οποιουδήποτε λαού, αφορά την επιστήμη της Ιστορίας. Πριν εξειδικεύσω, εν συντομία πάντα, την αναφορά μου στην ελληνική μας περίπτωση, επιτρέψτε μου να αναφερθώ σε κάποιες σχετικές θέσεις του Ρεζίς Ντεμπρέ, γνωστού Γάλλου Αριστερού διανοουμένου και καθηγητή της φιλοσοφίας, της θρησκείας και του θρησκευτικού φαινομένου στο Πανεπιστήμιο της Lyon III, όπως τις παραθέτει στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του «Ο Θεός., μια ιστορική διαδρομή. Αναφορά στην ιστορία του Αιώνιου στη Δύση», μτφρ. Μαρία Παπαδέλη, Αθήνα: Κέδρος, 2005).
Γράφει λοιπόν, μεταξύ άλλων, ο Ντεμπρέ (σ. 55), «Όσο “ένας λαός χωρίς μύθους είναι καταδικασμένος να πεθάνει από παγωνιά” άλλο τόσο η εκ των υστέρων οικοδόμηση της καταγωγής του συντελεί στο να ανανεωθεί και να μπορέσει να υπάρξει ως ομάδα. Ο συνεκτικός ιστός της ομάδας συνίσταται στο να μπορούν τα μέλη της να μοιράζονται νοητικά την κοινή καταγωγή τους και τον κοινό προορισμό τους (…), η καταγωγή είναι κάτι πάρα πολύ σοβαρό για να το εγκαταλείψουμε στα χέρια των γραμματικών και των ιστοριογράφων», και θα συμπλήρωνα, στα χέρια επίσης ενός ιστορικού θετικισμού.
Ειρήσθω εν παρόδω, στο συγκεκριμένο βιβλίο – ένα αξιόλογο, ευκολοδιάβαστο έργο εμβριθούς ερευνητικής δουλειάς με πλούσιες βιβλιογραφικές αναφορές – εύκολα μπορεί να αναγνωριστεί η ιδιαιτερότητα του δόκιμου, τελικά, όρου «Ελληνοχριστιανισμός», όπως αβίαστα προκύπτει (αν και δεν αναφέρεται ως όρος) από την πληθώρα των σχετικών χωρίων.
Είναι βέβαια κατανοητό, ότι η ιστορία – ως η επιστήμη που, με τη χρήση συγκεκριμένων ιστορικών μεθόδων, μελετά αναλυτικά, ερμηνευτικά και σχεσιακά τα γεγονότα του παρελθόντος, όπως και την ιστορική και επιστημολογική εμφάνιση και εξέλιξη των άλλων επιστημών – θα πρέπει, όσο αυτό είναι δυνατόν, να ασπάζεται το θετικιστικό πνεύμα καταγραφής και έρευνας, αν πράγματι επιθυμεί τα αποτελέσματά της και οι ιστορικές τις αποφάνσεις να διαθέτουν ένα σημαντικό βαθμό αντικειμενικότητας. Αυτό με άλλα λόγια σημαίνει επίσης, ότι θα πρέπει, όσο αυτό είναι δυνατόν, να απέχει από αξιολογικές και συναισθηματικά φορτισμένες κρίσεις. Θα ήταν ωστόσο χρήσιμο και για τον ιστορικό θετικισμό να γνωρίζει ότι ακόμη και για τις ίδιες τις σκληρές επιστήμες (τις επίσης αποκαλούμενες θετικές ή και ακριβείς), η αλήθεια στον κόσμο της μικροφυσικής δεν είναι, ακόμη και σήμερα, ολοκληρωμένη, παρουσιάζει παραδοξότητες και αντινομίες, και γενικότερα μπορούμε να πούμε ότι «κρύπτεσθαι φιλεί».
Ένα πάντως από τα βασικά, κατά τη γνώμη μου, ερωτήματα που επίσης εδώ εγείρονται, αφορά στο κατά πόσον μπορεί να είναι αποδεκτός ένας δογματικός και τελικά άδικος ιστορικός θετικισμός, στο κατά πόσο, δηλαδή, είναι πάντα δυνατή και ιστορικά αποδεκτή μία εντελώς αποστασιοποιημένη, «στεγνή» και αβασάνιστα μονομερής, αλλά και πλήρως, όπως εύκολα μπορεί να αποδειχτεί, πολιτικοποιημένη και συχνότατα εθνομηδενιστικά φορτισμένη καταγραφή και ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αφορά τις αφηγήσεις περί του «Κρυφού Σχολειού» επί Τουρκοκρατίας. Όπως και να μελετήσει και να ερμηνεύσει κανείς τα σχετικά δεδομένα της γραπτής και της προφορικής παράδοσης, η ίδια η κοινή λογική αλλά και η γενικότερη πολιτική εμπειρία – για ένα τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα τεσσάρων περίπου αιώνων, και κυρίως για την ευαίσθητη, για το ζήτημά μας περίοδο, από την εποχή της άλωσης μέχρι το 17ο αιώνα, αλλά και για μια τόσο μεγάλη επικράτεια (με τόσα χωριά και κοινότητες), όπως και με την πληθώρα των διοικητικών ιδιαιτεροτήτων και διαφορών της τουρκικής πολιτικής και διοίκησης, ιδιαίτερα αναφορικά με τα ζητήματα της εκπαίδευσης (συγκυριακά χαλαρή, αυστηρή, παρεμποδιστική, ή και εντελώς απαγορευτική) – εύκολα μας οδηγούν στην άποψη, ότι στη χειρότερη για την ύπαρξη του «Κρυφού Σχολειού» περίπτωση, η ύπαρξή του ασφαλώς και δεν μπορεί να θεωρείται μύθος, αλλά είναι ένας θρύλος που έχει ωστόσο εδραιωθεί στη βάση ιστορικών δεδομένων.
Ας αφήσουμε λοιπόν κι εμείς, όπως και ο Ντεμπρέ μας προτρέπει, «το παρόν να “δεθεί σφιχτά” με το παρελθόν», πιστεύοντας κι εμείς ότι «η ένωση αυτή αποτρέπει τη διασπορά» και συμβάλλει, ιδιαίτερα σε δύσκολους καιρούς, στη διατήρηση, όπως επίσης ο Ντεμπρέ σημειώνει, του εθνικού μας «συνεκτικού ιστού».
Ο θετικισμός είναι το μασκάρεμα του αγγλικού εμπειρισμού σε φιλοσοφία για τον πόλεμο κατά της Φιλοσοφίας, δηλαδή τον πόλεμο κατά της πίστης στην καθολικότητα του Είναι και του Λόγου.
Εκ του πονηρού ορίστηκε ως εργαλείο και των κοινωνικών επιστημών.
Από μόνος του είναι βλαβερός για την Αλήθεια, όχι λόγω της «δογματικής του χρήσης».
Το «θετικιστικό πνεύμα» δεν είναι παρά η απαγόρευση του να βλέπουμε τα όντως όντα. Να μην βλέπουμε την ανθρώπινη Δημιουργία και την Πολιτική Κοινωνία.
Ο Μαρκούζε είχε προτείνει την «ιδεαλιστική αντεπίθεση» προκειμένου να επανέλθει η πίστη μας στην Ενότητα της ύπαρξης και στην Καθολικότητα του Λόγου.
Η «αντικειμενικότητα», επειδή αφορά το μέρος της πραγματικότητας που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις, μπορεί να μην χρειάζεται αξιολογικές κρίσεις. Είναι όμως δυνατόν να έχουμε πρόσβαση στο επίπεδο των αληθινών όντων, του εν ενεργεία Ανθρώπου, χωρίς Φρόνηση;
Ο ιστορικός θετικισμός και γενικά ο θετικισμός στις επιστήμες του ανθρώπου είναι μπούρδα ολκής.
Αγαπητή κυρία Μαγγιώρου,
Σας ευχαριστώ για τον πολύ εποικοδομητικό σας σχολιασμό και τις ουσιοκρατικές σας επισημάνσεις. Προφανώς ο κατά τον Αριστοτέλη όρος της Φρόνησης δεν μπορεί να γίνει κατανοητός από το θετικισμό, όπως άλλωστε ούτε και από τον αγγλοσαξονικό εμπειρισμό αλλά και τον ωφελιμισμό, αφού, στις περιπτώσεις αυτές, η αριστοτελική Φρόνηση κατανοείται αποκλειστικά ως ορθός ή εξορθολογισμένος λόγος.
Χαίρομαι που “τα ξαναλέμε”. Για καλύτερη γνωριμία, πάντως, σημειώνω πως είμαι πολύ Ελληνίδα για να ασπάζομαι την ουσιοκρατία. Οι Έλληνες (σε αντίθεση με τους Γερμανούς) είχαν πάντα αποφατική προσέγγιση για την ά-Μορφη Ουσία θεωρώντας την Ά-πειρη (εκτός εμπειρίας) και δίνοντας Σημασία στην Ο-Μορφη Ενέργεια του Γίγνεσθαι, στον Δημιουργό του Κόσμου Λόγο. Με τον Μαρκούζε συμφωνώ μόνο ως προς την αμφισβήτηση του θετικισμού, όχι με τον ιδεαλισμό του όπου νομίζει πως Χέγκελ και Αριστοτέλης λένε τα ίδια πράγματα.
Επίσης, σημειώνω ότι το σταθερό κίνητρο για τον σχολιασμό μου είναι η ανάγκη να τραβήξουμε το χαλί κάτω από τα πόδια των εχθρών της Σοφίας μας, οι οποίοι παρουσιάζουν την σκέψη τους σαν ανώτερη της ελληνικής συγχέοντας την “ορθολογικότητα” της μαθηματικής λογικής με την Ορθή μετά Λόγου Βούληση της Φρόνησης.
Χαίρομαι κι εγώ που τα “ξαναλέμε”. Δεν θα διαφωνήσω. Μόνο μία διευκρίνιση, αναφορικά με την εννοιολόγηση της ουσιοκρατίας, την οποία δεν κατανοώ ως φονταμενταλισμό (θεμελιωτισμό), αλλά ως την ουσιοκρατία της κλασικής αρχαιότητας (π.χ. στην Πλατωνική “Πολιτεία”, με τα αντίστοιχά της σαφή σχετικά χωρία)..
Όσον αφορά τον Μαρκούζε, δεν είναι ο μόνος που διαβάζει και ερμηνεύει την αρχαιοελληνική φιλοσοφία με τον τρόπο που η Δύση εδώ και αιώνες το πράττει, με επιφανειακές προσεγγίσεις, παρανοήσεις έως και παραχαράξεις.
Και πάλι, ευχαριστώ θερμά.
Πολύ δύσκολο νά συζητήσω θέματα θεωρητικῶν φιλοσοφικῶν ἀναλύσεων, γιά κάποια σημεῖα πού μοῦ κίνησαν τό ἐνδιαφέρον, δέν ἔχω οὔτε τήν ἀπαραίτητη γνώση, ἡ προσέγγισή μου ξεκινάει ἀπό τον κόσμο τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν. Σέ μιά τέτοια προσέγγιση μόνο ἡ ᾿Αλήθεια εἶναι ἀπαραίτητη. Δέν μποροῦμε νά φανταστοῦμε τόν Παρθενώνα χωρίς τήν ᾿Αλήθεια αὐτῶν πού τόν ἔκτισαν, ἐνῶ ἡ ᾿Αλήθεια αὐτή δέν εἶναι ἀπαραίτητα φανερή σέ τί συνίσταται.
῾Η ¨ αντικειμενικότητα της επιστημονικής γνώσης ¨ θά πρέπει νά θεωρεῖται μόνο ἡ ᾿Αλήθεια. ῾Η ´αλήθεια ´ τοῦ καθενός στίς ἑρμηνεῖες τῆς ἱστορίας παραδείγματος χάριν, εἶναι συνισταμένη ἀξιολογικῶν καί συναισθηματικά φορτισμένων κρίσεων, ἤ προσπάθεια ἑρμηνείας βάσει προαποφασισμένου σκεπτικοῦ. ῾Η ἀλήθεια τοῦ dna ὅμως εἶναι μία καί μοναδική, δέν ἐπιδέχεται ἀλλοιώσεις.
¨ η εκ των υστέρων οικοδόμηση της καταγωγής ¨ ἑνός λαοῦ, δέν θά μποροῦσε νά συμβεῖ παρά μόνο ὡς καταγραφή κι αὐτό βάσει dna. Στούς δικούς μας μύθους καί θρύλους, ὁ ναός τοῦ Ποσειδώνα πιστοποιεῖ τήν ὕπαρξη τοῦ θεοῦ αὐτοῦ, ὅπως ἀνάλογα καί οἱ ναοί τῶν ἄλλων θεῶν, δέν εἶναι φανταστικές ἱστορίες.
῾Η μέθοδος τοῦ ἄρα, κατά τόν ᾿Ελύτη, δέν ὁδηγεῖ πάντα σέ ἀσφαλῆ συμπεράσματα,
«Όλα γίνεται να τα λύσεις και να τα επανασυνδέσεις, εκτός από τα λόγια που έγραψε ο ποιητής. Κάποια βίδα στο τέλος θα σε μπερδέψει. Μήτε που θα εφαρμόζει πουθενά, μήτε που χωρίς αυτήν θα λειτουργεί το μηχάνημα. Και ο ίδιος ο ποιητής, εάν κληθεί να δοκιμάσει, θ’ αποτύχει. Τον ακολουθούν οι προθέσεις του, που, αυτές, ενόσω ακόμη έγραφε, τον είχαν εγκαταλείψει χωρίς να το καταλάβει, για ν’ αφήσουν τη θέση τους σε άλλες, δοσμένες άγνωστο από πού και κλειδωμένες μέσα στο τελικό αποτέλεσμα με μιαν ευλογοφάνεια που κάνει και τον ίδιον ν’ απορεί. Την αδεξιότητά του, που εντούτοις ευστόχησε, δεν μπορεί παρά να τη δικαιολογήσει με κάποιο ψέμα. Εκ των υστέρων, όλοι οι ποιητές, εξηγώντας τα ποιήματά τους, λένε ψέματα.»
http://anthologion.gr/2013/08/06/h-%CE%AD-%CE%AC/
γιατί παρεμβάλλεται ἡ προσωπική κρίση καί θέαση πού ἀκόμα καί στόν ἴδιο ἄνθρωπο παρουσιάζει διακυμάνσεις, ἀλλά ξεχνιέται καί ὁ ἄγνωστος παράγων πού λέγεται Θεός. ᾿Αμελητέος ἤ ἀνύπαρκτος γιά πολλούς, δέν προσπαθοῦν νά κατανοήσουν τό σχέδιό Του, πῶς καί ποῦ γεννήθηκαν ἄς ποῦμε, ὅτι μᾶς χωράει ὅλους, χωρίς νά κάθεται ὁ ἔνας στή θέση τοῦ ἄλλου. ᾿Εκεῖ πού ζητούμενο εἶναι ἡ φώτιση, γιά νά φανεί ἡ ἀλληλουχία τῶν κρυφῶν νοημάτων, ὑποκρισία δέν χωράει, παρά μόνο ᾿Αλήθεια.
Αγαπητή Ελένη Π., διόλου δε θα μπορούσα να διαφωνήσω (πόσω μάλλον που χρόνια τώρα υπερασπίζομαι την υπόθεση μιας άλλης εκ-παίδευσης), ότι είναι πράγματι επιτακτική η ανάγκη, ιδιαίτερα σε αυτό το κλίμα thw παγκοσμιοποιημένης αποδόμησης όλων των ουσιαστικών αξιών, <>.
Συμφωνώ απολύτως, και ευχαριστώ πολύ που το επισημαίνετε με τη παρέμβασή σας.
ΔΙΟΡΘΩΣΗ ΕΠΙ ΤΟ ΟΡΘΟΝ
Αγαπητή Ελένη Π., διόλου δε θα μπορούσα να διαφωνήσω (πόσω μάλλον που χρόνια τώρα υπερασπίζομαι την υπόθεση μιας άλλης εκ-παίδευσης), ότι είναι πράγματι επιτακτική η ανάγκη, ιδιαίτερα σε αυτό το κλίμα της παγκοσμιοποιημένης αποδόμησης όλων των ουσιαστικών αξιών, <>.
Συμφωνώ απολύτως, και ευχαριστώ πολύ που το επισημαίνετε με τη παρέμβασή σας.
Δεν γνωρίζω τι συμβαίνει ή τι κάνω εγώ ίσως λάθος στο copy paste, γι’ αυτό το ξαναστείλω ολοκληρωμένο, γράφοντάς το, το εντός των , και όχι αντιγράφοντάς το:
Αγαπητή Ελένη Π., διόλου δε θα μπορούσα να διαφωνήσω (πόσω μάλλον που χρόνια τώρα υπερασπίζομαι την υπόθεση μιας άλλης εκ-παίδευσης), ότι είναι πράγματι επιτακτική η ανάγκη, ιδιαίτερα σε αυτό το κλίμα της παγκοσμιοποιημένης αποδόμησης όλων των ουσιαστικών αξιών, <>..
Συμφωνώ απολύτως, και ευχαριστώ πολύ που το επισημαίνετε με τη παρέμβασή σας.
Δεν ανταποκρίνεται, Κάνω ακόμη μία τελευταία προσπάθεια,
Αυτό που περιέχεται εντός των , είναι από το” ανθολόγιον” του Ελύτη, που έχετε παραθέσει http://anthologion.gr/2013/08/06/h-%CE%AD-%CE%AC/ και αναφέρει την επιτακτική ανάγκη, αντιγράφω:
να διδάσκουμε μαζί με τα μαθηματικά που οδήγησαν στο” άρα” της τεχνολογίας και κάποια “λυρικά μαθηματικά” που να οδηγούν και στο “άρα” της ευαισθησίας.
Ζητώ συγγνώμη, αλλά ώρες , ώρες έχω την εντύπωση ότι και τα ηλεκτρονικά άψυχα, έχουν κι αυτά ίσως την “προσωπικότητά τους” και τις “παραξενιές τους 🙂
Και βέβαια,, ήταν παράληψή μου, αλλά παρασύρθηκα μάλλον από την απουσία του επωνύμου σας, οπότε, η προσφώνηση είναι ασφαλώς:
Αγαπητή κυρία Ελένη Π.,
(…)
Ἔτσι φαίνεται ὅτι καί τά ἄψυχα ´συμμετέχουν ´, γιατί κι ἐδῶ εἶχε πέσει τό ίντερνετ καί δέν ἔβλεπα τί γράφετε. Εὐχαριστῶ γιά τήν ἀπάντησή σας, τό ἐπώνυμό μου δέν ἀπουσιάζει – εἶναι γνωστό στούς διαχειριστές τῆς ἱστοσελίδας – γιατί εἶναι τό πατρικό μου, καί βεβαίως χωρίς πατέρα δέν γεννιόμαστε. ᾿Εννοῶ ὅτι τά παιδιά εἶναι συνέχεια τῶν γονιῶν.
Χρειάζεται εὐαισθησία, γιατί ἀντικλείδι δέν ὑπάρχει γι αὐτήν οὔτε γιά τήν ᾿Αλήθεια.
Πῶς νά ὁρίσουμε τήν ᾿Αλήθεια, ἄν τήν ἀναζητοῦμε; ᾿Αλλοῦ μπορεῖ νά ἑστιάζουμε καί ἀλλοῦ νά εἶναι. Χαρακτηριστικά, ἀπό τήν ´μέθοδο τοῦ ἄρα ´ τοῦ ᾿Ελύτη
«Τόν καιρό πού δεν καταλάβαινα τα μαθηματικά, θυμάμαι, μου λέγανε ότι δεν είχα παρά να μετατοπισθώ κατά ένα βήμα, σαν συλλογιστικός μηχανισμός, για να διατρέξω την απέραντη και συνάμα μηδαμινή απόσταση που ένιωθα να με χωρίζει απ’ αυτόν τον χώρο.»
https://antikleidi.com/2014/01/01/elitis-5/
Είναι η συχνότατη αντιφατικότητα της πραγματικότητας όπως και η ξαφνική είσοδος, συχνά ως μια <> του απρόβλεπτου, του ξαφνικού στη ζωή, αλλά και το παράλογό της που μαζί με τις διασπάσεις και τις διχοτομήσεις της σκέψης, συχνά τεχνητές και μεθοδολογικές, διαταράσσουν την αέναη προσπάθεια και εμμονή μας για τάξη, εξορθολογισμό και ασφάλεια της ύπαρξής μας.
Και όλα αυτά όταν ό,τι σημαντικό στη ζωή μας – όπως ο έρωτας, ο θάνατος, το αχανές του σύμπαντος, με όλα τα πιθανά σύμπαντα που μάλλον περιέχει – διαφεύγει και ίσως πάντα θα διαφεύγει του ορθού λόγου και του οποιουδήποτε υπολογισμού.
Κι εγώ ευχαριστώ για τον εποικοδομητικό σας σχολιασμό.
Το , σημαίνει: επέλαση, που το έχω βάλει σε εισαγωγικά.
Καίριες οἱ ἐπισημάνσεις σας. ῾Η πορεία τοῦ Ἔρωτα, ὁ θάνατος ἀλλά καί ἡ ᾿Ανάσταση, αὐτός ὁ Κόσμος ὁ Μικρός ὁ Μέγας καί ἡ ὀμορφιά του, αὐτά πού οἱ ποιητές ὑπαινίσσονται, ἡ γλώσσα μας μπορεῖ νά δείχνει ἤ νά κρύβει ἄν ὁ καιρός εἶναι κατάλληλος ἤ ἡ ψυχή μας προετοιμασμένη, αὐτή ἡ ὀμορφιά πού νά ἀφορᾶ ὅλους, αὐτά χρειάζονται ἀέναη ἀναζήτηση.
«Νά χαράζεσαι στή ζωή τόσο προσεκτικά, πού νά μή ματώνει ποτέ ἡ εὐλάβεια» μᾶς ἐπισημαίνει ὁ ποιητής.
Πόσο μεστή αυτή η προτροπή, και πόσο διασώζει συγχρόνως και την έννοια του ιερού, που τόσο βάναυσα αγνοεί η εποχή μας.