Στην Παλαιστίνη, ο κομμουνισμός θεμελιώθηκε το 1919 από Εβραίους μετανάστες, που είχαν εγκαταλείψει το σιωνιστικό κίνημα για να ιδρύσουν το Εβραϊκό Εργατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα. Το 1922, το κόμμα πήρε στα γίντις (1) την ονομασία Palestinishe Kommunistishe Partei (Παλαιστινιακό Κομμουνιστικό Κόμμα, ΠΚΚ). Το ΠΚΚ προσχώρησε στην 3η Διεθνή (Κομιντέρν), που διευθυνόταν από το σοβιετικό κομμουνιστικό κόμμα (ΚΚΣΕ).

Σε όλη τη διάρκεια της ύπαρξής του, το συγκεκριμένο κόμμα απέρριπτε τον σιωνισμό, καθώς τον θεωρούσε αποικιοκρατικό κίνημα χωρίς νομιμοποίηση. Οι κομμουνιστές θεωρούσαν ότι οι Εβραίοι όλου του κόσμου δεν αποτελούσαν ιδιαίτερο έθνος και πίστευαν ότι μετά από δύο χιλιάδες χρόνια δεν μπορούσαν να διεκδικήσουν ιστορικά δικαιώματα στην Παλαιστίνη. Απέρριπταν τη Διακήρυξη Μπάλφουρ (2), την οποία χαρακτήριζαν ιμπεριαλιστική πράξη στην πιο καθαρή της μορφή, καλούσαν σε εκδίωξη των Βρετανών και υποστήριζαν τη δημιουργία ενός δημοκρατικού κράτους με αραβική πλειοψηφία, όπου οι Εβραίοι, μεταξύ τους και όσοι είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή μετά το 1918, θα ήταν πολίτες με ίσα δικαιώματα. Οι θέσεις αυτές είχαν ως αποτέλεσμα το ΠΚΚ, σε όλη τη διάρκεια της βρετανικής εντολής (1922-1948), να συγκεντρώνει το μίσος της εβραϊκής πλευράς και να παραμένει απομονωμένο, καθώς κατάφερνε εξίσου δύσκολα να βρει υποστήριξη μεταξύ των Αράβων. Ωστόσο, η μεγάλη αραβική εξέγερση της δεκαετίας του 1930 επέτρεψε στο ΠΚΚ να ενισχύσει τις γραμμές του και να αποκτήσει κάποια επιρροή στους εργάτες των αστικών κέντρων. Στο όνομα του «προλεταριακού διεθνισμού», το ΠΚΚ δεν σταμάτησε, στη διάρκεια όλης αυτής της περιόδου, να κηρύσσει την αλληλεγγύη μεταξύ του τοπικού πληθυσμού και της κοινότητας των μεταναστών.

Η απομόνωση του κόμματος από τους Εβραίους περιορίστηκε αισθητά μετά την είσοδο της ΕΣΣΔ στον πόλεμο το 1941. Επίσης, η αλλαγή θέσης του ΠΚΚ στο ζήτημα της εγκατάστασης Εβραίων στην Παλαιστίνη τού επέτρεψε να διευρύνει σημαντικά την επιρροή του. Το κόμμα ξεκίνησε μια σταδιακή στροφή στο τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, με τη συνειδητοποίηση της πραγματικότητας σε σχέση με τη ναζιστική επιχείρηση εξόντωσης των Εβραίων. Η διατήρηση στο έδαφος της Γερμανίας στρατοπέδων επιζώντων και προσφύγων, τους οποίους κανένα δυτικό κράτος δεν ήταν διατεθειμένο να υποδεχθεί, δημιουργούσε μια ανυπόφορη κατάσταση που οδήγησε τους Εβραίους κομμουνιστές της Παλαιστίνης να αναθεωρήσουν τη θέση τους.

Το 1943, το ΠΚΚ διασπάστηκε. Οι Άραβες υποστηρικτές του ίδρυσαν τον Σύνδεσμο Εθνικής Απελευθέρωσης, με επικεφαλής τον Εμίλ Τουμά, έναν νεαρό και λαμπρό διανοούμενο από τη Χάιφα, που έγινε μαρξιστής κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο Κέιμπριτζ. Οι κομμουνιστές αυτοί δεν εκτιμούσαν καθόλου τη στροφή που επιχειρούσαν οι Εβραίοι σύντροφοί τους προς την αναγνώριση μιας εβραϊκής εθνικής ταυτότητας η οποία βρισκόταν υπό διαμόρφωση και σε εξέλιξη.

Έτσι, τα αραβικής καταγωγής μέλη του ΠΚΚ δεν έλαβαν μέρος στο συνέδριο του κόμματος το 1944. Εκεί, οι Εβραίοι κομμουνιστές αποφάσισαν να διατηρήσουν την υποστήριξή τους σε ένα ανεξάρτητο δημοκρατικό κράτος στην Παλαιστίνη, χωρίς όμως αυτή τη φορά να διευκρινίζουν εάν θα έπρεπε να είναι αραβικό ή εβραϊκό. Ο Μέιρ Βίλνερ, ένα από τα νεαρά και δυναμικά ηγετικά στελέχη του κόμματος, ο οποίος είχε έρθει στην Παλαιστίνη από το Βίλνιους το 1938, εξηγούσε: «Η δημιουργία ενός ανεξάρτητου δημοκρατικού κράτους θα εγγυηθεί την πλήρη ισότητα δικαιωμάτων για την εβραϊκή μειονότητα» (3).

Ο Σμούελ Μικούνις, εκπρόσωπος του κόμματος, καθώς και τα υπόλοιπα ηγετικά στελέχη, τηρούσαν επιφυλακτική στάση, δίσταζαν και αμφιταλαντεύονταν ως προς την επιχειρούμενη μετατόπιση που προωθούσε ο Βίλνερ και η σύντροφός του Έσθερ Βιλένσκα και υποστήριζαν πολλοί νέοι. Ο Βίλνερ και η Βιλένσκα δεν δίστασαν να επιταχύνουν τη μετατόπιση προς μια πρωτότυπη πολιτική γραμμή. Έτσι, τον Μάρτιο του 1945, ο Βίλνερ, σε ομιλία του στις τοπικές επιτροπές του κόμματος, δήλωνε: «Ο αποκλειστικά αραβικός χαρακτήρας της χώρας έχει στην ουσία τροποποιηθεί, από τη μία πλευρά ως προς τη σύνθεση του πληθυσμού και, από την άλλη, ως προς την οικονομία της. Η Παλαιστίνη έχει σήμερα δύο έθνη. Να η ιστορική αλλαγή που βρίσκεται σε εξέλιξη (…) και από όπου προκύπτουν, όσον αφορά την πολιτική μας, μακροπρόθεσμα συμπεράσματα» (4).

Ήταν, απ’ ό,τι φαίνεται, η πρώτη φορά που ένας κομμουνιστής ηγέτης στην περιοχή διατύπωνε, έστω και διακριτικά, την έννοια των «δύο εθνών». Στο 9ο συνέδριό του, που πραγματοποιήθηκε την ίδια χρονιά, το ΠΚΚ αποφασίζει να ταχθεί ανοιχτά υπέρ «ενός [ενιαίου] αραβο-εβραϊκού κράτους», το οποίο «πρέπει να ιδρυθεί με βάση την αρχή της ισότητας των δικαιωμάτων, χωρίς διακρίσεις λόγω φυλής, εθνικότητας, θρησκείας ή φύλου, και, επομένως, με βάση την αρχή της ισότητας του εθνικού δικαιώματος Εβραίων και Αράβων στην ελεύθερη εθνική, οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη». Έναν χρόνο αργότερα, το 1946, κατά το 10ο συνέδριο του ΠΚΚ, θα αποφασιστεί τελικά ότι «η Παλαιστίνη είναι ένα κράτος με δύο έθνη».

Πράγματι, από εκεί και πέρα, οι Εβραίοι κομμουνιστές άρχισαν να αντικαθιστούν τον καθιερωμένο αντισιωνισμό τους με θέσεις που θα μπορούσαν, με κάποια επιφύλαξη, να χαρακτηριστούν «α-σιωνιστικές», χωρίς δηλαδή μια εξ ορισμού αντίθεση απέναντι στον σιωνισμό. Δεν υποστήριζαν τη μαζική μετανάστευση Εβραίων προς την Παλαιστίνη αλλά, για ανθρωπιστικούς λόγους, διαπιστώνοντας τη σκληρή πραγματικότητα των στρατοπέδων επιζώντων στην Ευρώπη, ούτε και αντιτίθονταν σε αυτήν και, μάλιστα, κατάγγελλαν τους μηχανισμούς που είχαν εγκαταστήσει οι Βρετανοί για να εμποδίσουν την «παράνομη» εισροή μεταναστών. Απέρριπταν ωστόσο τη δημιουργία ενός αποκλειστικά εβραϊκού κράτους και δεν διανοήθηκαν ούτε για μια στιγμή ότι μια τέτοια οντότητα θα έπρεπε να θέσει τέλος στην εβραϊκή «διασπορά» και ότι όλοι οι Εβραίοι του κόσμου θα έπρεπε να συρρεύσουν στο Eretz Israel (τη «Γη της Επαγγελίας»).

Ωστόσο, να διατυπώνει το ΠΚΚ την πρόταση για κράτος δύο εθνών χωρίς να είναι σε θέση να επανιδρύσει ένα κομμουνιστικό κόμμα με μέλη και από τις δύο εθνότητες θεωρήθηκε παραλογισμός από μεγάλο μέρος της κομματικής βάσης. Έτσι, το «εβραϊκό» κόμμα επιδίωξε να αποκαταστήσει τη συνεννόηση με τον Σύνδεσμο Εθνικής Απελευθέρωσης, ώστε να συνενωθούν σε ένα κοινό εβραιο-αραβικό κίνημα. Ο Σύνδεσμος απέρριψε κατηγορηματικά μια τέτοια συγχώνευση που είχε ως απώτερο στόχο ένα κράτος δύο εθνών. Επέμενε στη διεκδίκηση ενός δημοκρατικού κράτους, μιας «ελεύθερης αραβικής πατρίδας», η οποία θα προστάτευε με ειλικρίνεια όλες τις μειονότητές της. Διάφορες δράσεις υιοθετήθηκαν από κοινού με τους Εβραίους, όπως απεργίες και διαδηλώσεις, αλλά η αραβική πλευρά συνέχισε να αρνείται κατηγορηματικά την υποστήριξη της υποδοχής προσφύγων από την Ευρώπη, από τη στιγμή που δεν ήταν έτοιμες να πράξουν κάτι ανάλογο και άλλες χώρες του κόσμου.

Τον Φεβρουάριο του 1947, πραγματοποιήθηκε στο Λονδίνο μια συνάντηση των κομμουνιστικών κομμάτων που δραστηριοποιούνταν στο σύνολο της Βρετανικής Αυτοκρατορίας: ο Τουμά εκπροσώπησε τον Σύνδεσμο Εθνικής Απελευθέρωσης και ο Μικούνις το Κομμουνιστικό Κόμμα. Στην παρέμβασή του, ο Τουμά διατύπωσε την παραδοσιακή θέση σύμφωνα με την οποία ένα ενιαίο δημοκρατικό κράτος, με σεβασμό στα πολιτικά δικαιώματα της εβραϊκής μειονότητας, αλλά όχι και στις εθνικές επιδιώξεις της, αποτελούσε την κατάλληλη λύση σε μια τόσο περίπλοκη κατάσταση. Σχεδόν όλοι οι εκπρόσωποι των αραβικών κομμουνιστικών κομμάτων υιοθετούσαν τη συγκεκριμένη θεώρηση. Ο Μικούνις, αντίθετα, εξέφρασε τις θέσεις περί δύο εθνών των Βίλνερ και Βιλένσκα, που υπογράμμιζαν: «Δύο εθνικές ομάδες ζουν στη χώρα. Οποιοδήποτε πρόγραμμα λύσης του προβλήματος πρέπει να λάβει υπόψη του αυτή την πραγματικότητα και να εγγυηθεί στους δύο λαούς ίσα δικαιώματα και δυνατότητες ανάπτυξης» (5). Παράλληλα, ο Μικούνις εξέφρασε την αντίθεσή του τόσο στην προοπτική ενός αραβικού δημοκρατικού κράτους όσο και στη διχοτόμηση της χώρας με τη δημιουργία ξεχωριστού εβραϊκού κράτους.

Αρκετά κομμουνιστικά κόμματα αντιμετώπισαν θετικά τις θέσεις του Μικούνις, στον απόηχο της εξόντωσης μεγάλου μέρους των Εβραίων της Ευρώπης, υπήρξε όμως και ένα κόμμα από τη Μέση Ανατολή που επιδοκίμασε τα επιχειρήματα αυτά: επρόκειτο για το Αιγυπτιακό Κίνημα Εθνικής Απελευθέρωσης, το σημαντικότερο κομμουνιστικό ρεύμα στην Αίγυπτο εκείνη την εποχή, που το 1945 είχε εκφραστεί υπέρ μιας λύσης δύο εθνών στην Παλαιστίνη. Ηγέτης του ήταν ο Ανρί Κιριέλ, μαρξιστής από εβραϊκό περιβάλλον. Ο Κιριέλ είχε συντάξει αναφορά για την κατάσταση της εβραϊκής κοινότητας στην Παλαιστίνη, όπου υπογράμμιζε την ενισχυόμενη αντίθεση μεταξύ σιωνισμού και Μεγάλης Βρετανίας, επικρίνοντας ταυτόχρονα τις θέσεις της αριστερής πτέρυγας του σιωνιστικού κινήματος, αλλά και την πλατφόρμα του Συνδέσμου Εθνικής Απελευθέρωσης του Τουμά. Ο Κιριέλ εκδήλωνε επίσης τη θετική του διάθεση απέναντι στη νέα θέση του ΠΚΚ υπέρ των δύο εθνών.

Είναι σημαντικό να διευκρινιστεί ότι η μετατόπιση του ΠΚΚ και της ομάδας του Κιριέλ προς την ιδέα των δύο εθνών πραγματοποιήθηκε με αυτόνομο τρόπο, χωρίς να υπαγορευθεί από τη Μόσχα. Η Κομιντέρν είχε βέβαια διαλυθεί από το 1943, αλλά οι Αιγύπτιοι και οι Εβραίοι κομμουνιστές είχαν πιθανότατα διαισθανθεί, μέσα από τις επαφές τους με τους Σοβιετικούς κομμουνιστές, ότι δεν θα υπήρχε ισχυρή αντίθεση σε μια πολιτική γραμμή που θα αποσκοπούσε στην αναγνώριση του εθνικού χαρακτήρα του εβραϊκού Γισούβ (6) που συγκροτείτο στην Παλαιστίνη. Όπως και οι δυτικές χώρες, ελάχιστα πρόθυμες να υποδεχθούν τους Εβραίους επιζώντες, έτσι και η ΕΣΣΔ δεν έδειχνε ιδιαίτερη επιθυμία να επιστρέψουν στις χώρες καταγωγής τους οι Εβραίοι πρόσφυγες από την Ανατολική Ευρώπη, που ακόμη κρατούνταν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης σε γερμανικό έδαφος. Επιπλέον, οι Σοβιετικοί διέβλεπαν το ενδεχόμενο μιας συμμαχίας με το εβραϊκό Γισούβ, το οποίο αντιτίθετο όλο και πιο έντονα στη βρετανική παρουσία στην Παλαιστίνη. Και, πράγματι, τον Μάιο του 1947, ο Αντρέι Γκρομίκο, τότε μόνιμος αντιπρόσωπος της ΕΣΣΔ στον ΟΗΕ και μετέπειτα Σοβιετικός υπουργός Εξωτερικών, δήλωνε ενώπιον της Γενικής Συνέλευσης του Οργανισμού, προκαλώντας έκπληξη σε όλους τους κομμουνιστές της Μέσης Ανατολής, αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο: «Η σοβιετική αντιπροσωπεία καταλήγει στην αναγκαιότητα υπεράσπισης των νόμιμων δικαιωμάτων Εβραίων και Αράβων μέσω της δημιουργίας ενός ανεξάρτητου και δημοκρατικού κράτους δύο εθνών, με ίσα δικαιώματα και για τους δύο λαούς» (7).

Μερικούς μήνες αργότερα, η ΕΣΣΔ και τα κράτη-δορυφόροι της στην Ανατολική Ευρώπη υποστήριξαν την απόφαση της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ για τη διχοτόμηση της Παλαιστίνης και τη δημιουργία δύο ξεχωριστών κρατών, ενός εβραϊκού και ενός αραβικού. Το ΠΚΚ και ο Σύνδεσμος Εθνικής Απελευθέρωσης (με την εξαίρεση του Τουμά και μερικών ακόμη γνωστών στελεχών) αποδέχθηκαν τη σοβιετική εντολή, συγχωνεύθηκαν και άλλαξαν το όνομά τους σε Ισραηλινό Κομμουνιστικό Κόμμα (Maki). Ο Βίλνερ, στο όνομα του κόμματος, έβαλε την υπογραφή του στη διακήρυξη της ανεξαρτησίας του κράτους του Ισραήλ, την ώρα που άλλα ηγετικά στελέχη του κόμματος μετέβαιναν στην Ανατολική Ευρώπη προκειμένου να εξασφαλίσουν όπλα για την υπεράσπιση του νέου εβραϊκού κράτους. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία: κατά τη διάρκεια μιας μικρής χρονικής περιόδου, η Μόσχα ήταν περισσότερο φιλοσιωνιστική από την Ουάσινγκτον.

ΕΠΙΜΕΤΡΑ

(1) Η μάχη των αριθμών

Σύμφωνα με την Παλαιστινιακή Κεντρική Στατιστική Υπηρεσία, η Δυτική Όχθη είχε πληθυσμό 3,1 εκατομμύρια κατοίκους το 2021 και η Λωρίδα της Γάζας 2,1 εκατομμύρια. Αν προσθέσουμε 1,9 εκατομμύρια Άραβες που έχουν καταγραφεί ως τέτοιοι από την Κεντρική Στατιστική Υπηρεσία του Ισραήλ, η επικράτεια της ιστορικής Παλαιστίνης έχει 7,2 εκατομμύρια Παλαιστίνιους, 6,9 εκατομμύρια Εβραίους και 472.000 “άλλους”. Η Υπηρεσία Αρωγής και Έργων των Ηνωμένων Εθνών για τους Παλαιστίνιους Πρόσφυγες στην Εγγύς Ανατολή (UNRWA) μετρά επίσης 3,4 εκατομμύρια Παλαιστίνιους πρόσφυγες στις γειτονικές χώρες.

(2) Ο εποικισμός συνεχίζεται

Στις 27 Σεπτεμβρίου, ο Ειδικός Συντονιστής για την Ειρηνευτική Διαδικασία στη Μέση Ανατολή παρουσίασε την κατάσταση στο Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών. Ο Τορ Βένεσλαντ σημείωσε ότι οι ισραηλινές αρχές συνέχισαν το παράνομο σχέδιο κατασκευής 6.300 μονάδων στην περιοχή Γ της Δυτικής Όχθης, συμπεριλαμβανομένης της αναδρομικής νομιμοποίησης τριών φυλακίων, ενώ στην Ανατολική Ιερουσαλήμ προχωρά η κατασκευή χιλιάδων κατοικιών. Στις 11 Σεπτεμβρίου παρουσιάστηκε σχέδιο για 3.500 κατοικίες σε γη που ανήκει στην Ελληνορθόδοξη Εκκλησία. Ταυτόχρονα, συνεχίζονται οι κατεδαφίσεις και οι κατασχέσεις παλαιστινιακών περιουσιών. «Τα παιδιά εκδιώκονται από τα σπίτια τους», εξήγησε.

(3) Αποδοκιμασία

Στις 22 Ιουλίου 1946, μια έκρηξη στο υπόγειο του ξενοδοχείου King David Hotel στην Ιερουσαλήμ, την έδρα της βρετανικής κυβέρνησης στην Παλαιστίνη, σκότωσε σχεδόν εκατό ανθρώπους. Όπως και πολλές άλλες, την ευθύνη για την επίθεση αυτή ανέλαβε η Irgun, μια παράνομη οργάνωση της οποίας εκείνη την εποχή ηγείτο ο Μεναχέμ Μπέγκιν –ο οποίος διετέλεσε πρωθυπουργός του Ισραήλ από το 1977 έως το 1983. Δύο ημέρες αργότερα, ο Γάλλος Γενικός Πρόξενος έγραψε στον πρωθυπουργό Ζωρζ Μπιντώ: «Το εβραϊκό πρακτορείο και ο εβραϊκός Τύπος εξέφρασαν την αποδοκιμασία τους. Το γεγονός παραμένει ότι ο εβραϊκός πληθυσμός στο σύνολό του επιδοκιμάζει κρυφά τους τρομοκράτες, ακόμη και σε τέτοιες υπερβολές».

(4) Ισχυρή υποστήριξη

Στις 2 Νοεμβρίου, η Βουλή των Αντιπροσώπων των ΗΠΑ ενέκρινε ένα πακέτο βοήθειας ύψους 14,3 δισεκατομμυρίων δολαρίων για το Τελ Αβίβ. Το 2016, ο πρόεδρος Μπαράκ Ομπάμα προώθησε ένα πακέτο στρατιωτικής βοήθειας ύψους 38 δισεκατομμυρίων δολαρίων για τη δεκαετία 2019-2028. «Από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το Ισραήλ είναι σωρευτικά ο μεγαλύτερος αποδέκτης εξωτερικής βοήθειας των ΗΠΑ», σημείωσε έκθεση του Κογκρέσου τον Μάρτιο του 2023, η οποία ανεβάζει το συνολικό ποσό σε 158 δισεκατομμύρια δολάρια (με την τρέχουσα τιμή του δολαρίου).