Προσερχόμενος στην Σύνοδο της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Κοινότητας και του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στη Βουδαπέστη, ο Κυριάκος Μητσοτάκης δήλωσε πως «ήρθε η ώρα να “ξυπνήσουμε” από τη γεωπολιτική μας αφέλεια», γιατί βρισκόμαστε «σε μια εποχή μεγάλων γεωπολιτικών αναταράξεων». Η Σύνοδος πραγματοποιήθηκε δύο μέρες μετά την εκλογή του Τραμπ και φυσικά κυριαρχήθηκε από αυτό το γεγονός: κανείς δεν έδωσε μεγάλη σημασία στην επίσημη ατζέντα της συνάντησης. Το σοκ από το αποτέλεσμα των αμερικανικών εκλογών έπληξε πάλι τον «μεγάλο ασθενή» του παγκόσμιου συστήματος, την Ευρώπη.
Σε ανάλογο τόνο οι δηλώσεις του προέδρου Μακρόν, εκπροσώπου πυρηνικής δύναμης στην Ε.Ε. αλλά σε πλήρη αποδρομή σε διεθνές επίπεδο (κάποιες παραγγελίες όπλων από διάφορες χώρες, και μάχες οπισθοφυλακών σε γαλλικούς θύλακες στην Αφρική ή τη Μέση Ανατολή). Είπε κι αυτός: «Ο Τραμπ εξελέγη από τον αμερικανικό λαό και θα υπερασπισθεί το συμφέρον των Αμερικανών. Αυτό είναι νόμιμο και καλό. Το θέμα είναι αν είμαστε έτοιμοι να υπερασπισθούμε το συμφέρον των Ευρωπαίων. Θεωρώ ότι αυτό είναι προτεραιότητά μας. Δεν πρέπει να βρεθούμε ούτε σε έναν αφελή “διατλαντισμό”, ούτε στην αμφισβήτηση των συμμαχιών μας, ούτε επίσης σε έναν στενόμυαλο εθνικισμό που δεν θα μας επέτρεπε να ανταποκριθούμε στην πρόκληση αυτή απέναντι στην Κίνα και τις ΗΠΑ». Ο Μακρόν βρυχάται ως συνήθως, αλλά δεν μπορεί να κάνει κάτι σημαντικό στη γεωπολιτική σκακιέρα. Το μέγεθος της Γαλλίας δεν του το επιτρέπει. Θα αναγκαστεί κι αυτός να συρθεί.
Γερμανική κρίση
Στη Γερμανία μία μέρα μόλις μετά τις αμερικάνικες εκλογές ξέσπασε ανοικτή κρίση στον κυβερνητικό τρικολόρ συνασπισμό, και ο Σολτς έδιωξε τον υπουργό Οικονομικών «γιατί ενδιαφερόταν περισσότερο για την κομματική του πελατεία, παρά για την ενίσχυση της Γερμανίας». Έτσι η Γερμανία μάλλον θα πάει σε πρόωρες εκλογές στις αρχές του νέου έτους. Στην ομιλία του προς το γερμανικό κοινό με την οποία ανακοίνωσε την αποπομπή του υπουργού Οικονομικών, ο Σολτς έκανε λόγο για μια νέα μεγάλη προσπάθεια ώστε η Γερμανία να μην πίσω στην κούρσα. Ένας από τους λόγους της διαφωνίας αποτελούσε το αν έπρεπε και η Γερμανία να καταφύγει στο χρέος για να ισχυροποιήσει την οικονομία της. Με λόγια του Σολτς:
«Στις ΗΠΑ ο Ντόναλντ Τραμπ πέτυχε μια ξεκάθαρη νίκη, και σήμερα του έδωσα συγχαρητήρια. Ως καγκελάριος, προφανώς θα συνεργαστώ στενά με τον μελλοντικό Πρόεδρο των ΗΠΑ. Σε αυτήν την εποχή αβεβαιότητας, είναι ακόμη πιο σημαντικό να έχουμε μια στενή διατλαντική σχέση. Αλλά ένα είναι σίγουρο: η Γερμανία θα πρέπει να αναλάβει τις ευθύνες της και η Ευρώπη, περισσότερο από ποτέ, θα πρέπει να παραμείνει ενωμένη και να συνεχίσει να επενδύει μαζί στην ασφάλεια και τη δύναμή της στη διεθνή σκηνή […] Ο πόλεμος επέστρεψε στην Ευρώπη, οι εντάσεις αυξάνονται στη Μέση Ανατολή. Ταυτόχρονα, η οικονομία μας είναι στάσιμη. Οι επιχειρήσεις μας πρέπει να αντιμετωπίσουν την αδυναμία του παγκόσμιου εμπορίου, τις αυξανόμενες τιμές της ενέργειας λόγω του επιθετικού πολέμου της Ρωσίας, και το κόστος του εκσυγχρονισμού της οικονομίας μας. Οι συνομιλίες μου με εκπροσώπους επιχειρήσεων μου έδειξαν ότι οι εταιρείες μας χρειάζονται βοήθεια, και τη χρειάζονται τώρα […] Δεν είμαι διατεθειμένος να χρηματοδοτήσω τη στήριξή μας για την Ουκρανία και τις επενδύσεις στην άμυνά μας σε βάρος της κοινωνικής μας συνοχής, σε βάρος των συντάξεων, της υγειονομικής περίθαλψης ή της πρόνοιας. Χρειαζόμαστε και τα δύο: ασφάλεια και κοινωνική συνοχή […] Προτείνω εποικοδομητική συνεργασία σε τουλάχιστον δύο καθοριστικά ζητήματα για τη χώρα μας: την ταχεία ενίσχυση της οικονομίας μας και την άμυνά μας. Γιατί η οικονομία μας δεν μπορεί να περιμένει νέες εκλογές. Αυτή τη στιγμή χρειαζόμαστε σαφήνεια για να διασφαλίσουμε ισχυρή χρηματοδότηση για την ασφάλεια και την άμυνά μας, χωρίς να διακινδυνεύσουμε τη συνοχή της χώρας. Στον απόηχο των αμερικανικών εκλογών, το θέμα είναι πιο επείγον από ποτέ. Πρέπει να πάρουμε τις αποφάσεις που χρειάζεται η χώρα μας».
Το πιο εύκολο για τον Τραμπ είναι ξεφορτώσει κι άλλο την κρίση στην Ευρώπη, που πρόθυμη, πολυδιασπασμένη, ανίσχυρη, δεν μπορεί να κάνει τίποτα άλλο από τεμενάδες στον μεγιστάνα που θα κυβερνήσει τις ΗΠΑ
Οι τριγμοί συνεχίζονται
Η αποπομπή του υπουργού Άμυνας του Ισραήλ δύο μέρες τις αμερικανικές εκλογές συνδέεται επίσης με την αλλαγή στις ΗΠΑ και τις στενές σχέσεις που έχει ο Νετανιάχου (και το ισχυρό ισραηλινό λόμπι στις ΗΠΑ) με τον Τραμπ. Ορισμένοι πιο διεισδυτικοί παρατηρητές συνδέουν τις εξελίξεις στην Ουάσιγκτον με την έντονα φιλοΗΠΑ πολιτική της Βραζιλίας, και ειδικά του ισχυρότατου Υπουργείου Εξωτερικών της μεγάλης αυτής χώρας της Λατινικής Αμερικής (γίνεται λόγος και για βραζιλιάνικο υπο-ιμπεριαλισμό), το οποίο έθεσε πρόσφατα βέτο στην ένταξη της Βενεζουέλας και της Νικαράγουας στα BRICS. «Όλως τυχαίως» ο Τραμπ έχει δείξει τεράστια εχθρότητα προς τη Βενεζουέλα, δηλώνοντας μάλιστα ότι «ένας γάιδαρος έχει πιο πολύ μυαλό από τον Μαδούρο».
Όλοι οι Ευρωπαίοι ηγέτες και οι εκπρόσωποι της Ε.Ε. έσπευσαν να συγχαρούν τον Τραμπ, υποκλινόμενοι στη νέα πραγματικότητα, αλλά δείχνουν συγχρόνως τη μεγάλη ανησυχία τους για το προς τα πού θα κινηθεί ο Τραμπ το επόμενο διάστημα. Γι’ αυτό τονίζουν ότι οι διατλαντικές σχέσεις πρέπει να συνεχίσουν να είναι καλές· ψιθυρίζουν μεταξύ τους πως δεν πρέπει να μπουν δασμοί στα ευρωπαϊκά προϊόντα προς τις ΗΠΑ (ήδη υπάρχει ένα θετικό ισοζύγιο για την Ε.Ε., περίπου 180 δισ. ευρώ, που θα επηρεαστεί από τους δασμούς), ενώ φοβούνται ότι θα φορτωθούν το βάρος της ενίσχυσης του πολέμου στην Ουκρανία και ο Τραμπ θα αδιαφορήσει για το κόστος που αυτό θα έχει για την Ευρώπη. Καταλαβαίνουν δε πως μια όξυνση του οικονομικού πολέμου των ΗΠΑ με την Κίνα θα επηρεάσει δυσμενώς την οικονομία της Ευρώπης. Όπως αντιλαμβάνονται εξίσου καλά πως ο Τραμπ θα αδιαφορήσει για την Ε.Ε. σαν οντότητα, και θα πριμοδοτήσει ειδικές σχέσεις με χώρες που η πολιτική τους ηγεσία θα είναι πιο κοντινή στις θέσεις του. Δηλαδή θα πιέσει την Ευρώπη πολύ και θα τη σαλαμοποιήσει. Ο «εθνικιστικός ιμπεριαλισμός» των ΗΠΑ και η αναδιοργάνωση που θέλει να επιφέρει ο Τραμπ θα πλήξει άμεσα και θα υποβαθμίσει ακόμα και ισχυρές οικονομικά χώρες της Ευρώπης.
Αυτό όμως που υποκρύπτουν όλα αυτά, είναι πως η πετρελαϊκή βιομηχανία βρίσκεται πίσω από τον Τραμπ, και αυτό έρχεται σε αντίθεση με όλη την πράσινη ενεργειακή μετάβαση που έχει σχεδιάσει και υλοποιεί η Ευρώπη. Στη νικητήρια ομιλία του ο Τραμπ ήταν πολύ σαφής στο σημείο αυτό. Αφού εξήρε τον Ρόμπερτ Κένεντι Τζούνιορ που τάχθηκε στο πλευρό του, μεγάλο μέρος της πολιτικής του οποίου ήταν τα περιβαλλοντικά ζητήματα, ο νέος πρόεδρος είπε χαρακτηριστικά: «Ο Ρόμπερτ θα βοηθήσει να γίνει η Αμερική υγιής ξανά. Είναι υπέροχος άνθρωπος, θέλει πολύ να κάνει πράγματα και θα τον αφήσουμε να τα κάνει, αλλά του είπα: Μπόμπι, άσε το πετρέλαιο σε μένα. Επιτρέψτε μου να φροντίσω εγώ το πετρέλαιο. Έχουμε περισσότερο υγρό χρυσό, πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Έχουμε περισσότερο υγρό χρυσό από οποιαδήποτε άλλη χώρα στον κόσμο, περισσότερο από τη Σαουδική Αραβία. Έχουμε περισσότερα από τη Ρωσία. Μπόμπι, μην ανησυχείς για τον υγρό χρυσό. Διαφορετικά, καλή διασκέδαση, Μπόμπι». Σαφής ο Ντόναλντ!
Το διεθνές γεωπολιτικό πλαίσιο, διαφορετικό από αυτό του 2016
Ο Τραμπ αναλαμβάνει ξανά την προεδρία των ΗΠΑ και φαίνεται ότι έχει ένα σχέδιο ή πρόγραμμα με το οποίο νομίζει ότι μπορεί να αναδιοργανώσει τις ΗΠΑ, να σταματήσει την καθοδική τους πορεία, να ενισχύσει τη διεθνή παρουσία τους, να τις ξανακάνει τρανές. Το γεωπολιτικό πλαίσιο είναι όμως διαφορετικό από αυτό που υπήρχε όταν πρωτοέμπαινε στον Λευκό Οίκο το 2016. Τώρα είναι σε εξέλιξη δύο μεγάλοι διεθνείς περιφερειακοί πόλεμοι και, το κυριότερο, έχουν ισχυροποιηθεί άλλα κέντρα, που αποβλέπουν στην αποδολαριοποίηση της διεθνούς οικονομίας ή μεγάλου μέρους της. Έχει συγκροτηθεί η συμμαχία –έστω ετερογενής– των BRICS, και φυσικά έχει κλονιστεί κάθε ίχνος εμπιστοσύνης της Ρωσίας προς τον Δυτικό κόσμο. Όλα αυτά κάνουν εξαιρετικά δύσκολο το έργο ή το πρόγραμμα του Τραμπ: δεν μπορεί να σπάσει τον άξονα και τη συνεργασία Ρωσίας-Κίνας, ακόμα κι αν εξομαλύνει λίγο τις σχέσεις με τη Ρωσία και ακολουθήσει πιο επιθετική πολιτική απέναντι στην Κίνα· δεν φαίνεται να είναι σε θέση να νικήσει ή να συντρίψει το Ιράν – σύμμαχο Κίνας και Ρωσίας· δεν μπορεί να κάνει έναν περίπατο στη Λατινική Αμερική στηριζόμενος στη συμμαχία με την Αργεντινή του ακροδεξιού Μιλέι· ακόμα κι αν αξιοποιήσει το ρόλο και τις αντιθέσεις που έχει η Ινδία απέναντι στην Κίνα και ενισχύσει το σχέδιο «Δρόμος του Βαμβακιού» σε αντίθεση προς τον κινεζικό «Δρόμο του Μεταξιού», είναι αναγκαίο πρώτα να ξανασύρει τη Σαουδική Αραβία στο άρμα του – αλλά το τι θα γίνει στη Μέση Ανατολή δεν είναι καθαρό. Οι συμφωνίες του Αβραάμ (δηλαδή αραβικών χωρών με το Ισραήλ) δεν είναι εύκολο να συναφθούν. Το πιο εύκολο προς στιγμή για τον Τραμπ είναι ξεφορτώσει κι άλλο την κρίση στην Ευρώπη, που πρόθυμη, πολυδιασπασμένη, ανίσχυρη και πολιτικά υπό το μηδέν, δεν μπορεί να κάνει τίποτα άλλο από τεμενάδες στον μεγιστάνα που θα κυβερνήσει τις ΗΠΑ τα επόμενα χρόνια (αν όλα εξελιχθούν ομαλά και δεν έχουμε κάτι «ξαφνικό» εντός των ΗΠΑ, κι αν στους δύο μήνες μέχρι την πλήρη ανάληψη των καθηκόντων του δεν συμβούν παράξενα πράγματα και «εντάσεις»).
Τα κέντρα βάρους ισχύος σε ολόκληρο τον κόσμο δεν είναι ίδια με αυτά που ήταν το 2008 ή το 2016. Η διεθνής οικονομία αγκομαχά, τα σημάδια μιας βαθιάς κρίσης είναι ολοένα και πιο ορατά, οι κύκλοι διαφόρων κρίσεων (οικονομικών, πολιτικών, περιβαλλοντικών, πολιτιστικών, κοινωνικών) ολοένα και συμπίπτουν. Ολόκληρες περιοχές ταρακουνιούνται, η επιλογή προς τον πόλεμο και τη στρατιωτικοποίηση δεν φαίνεται να υποχωρεί, το αντίθετο. Ο «εθνικιστικός ιμπεριαλισμός» του Τραμπ, δηλαδή ορισμένες τάσεις προστατευτισμού, δασμών, αναδίπλωσης από ορισμένες συμφωνίες και διεθνή φόρα, δεν πρόκειται να αντιστρέψουν βαθύτερες τάσεις του παγκόσμιου συστήματος. Κυρίως δεν πρόκειται να ακυρώσουν αντιθέσεις και ανταγωνισμούς. Αντίθετα, όλα δείχνουν ότι ο ανταγωνισμός θα ενταθεί. Ακόμα και η ενδόρρηξη στην καρδιά του συστήματος των ΗΠΑ δεν θα επιλυθεί με το εκλογικό αποτέλεσμα. Ο Τραμπ μπορεί να εξαναγκαστεί σε πολλές υποχωρήσεις και αλλοιώσεις του προγράμματός του.
Την ίδια στιγμή από το Σότσι, όπου διεξάγεται το Φόρουμ Βαλντάι, ο Πούτιν τόνισε ότι «βρίσκεται σε εξέλιξη ο αγώνας για τη διαμόρφωση μιας νέας τάξης πραγμάτων καθώς, η μεταψυχροπολεμική εποχή κυριαρχίας της Δύσης φθάνει στο τέλος της […] Αργά ή γρήγορα πιστεύουμε ότι θα καταλάβουν πως η Ρωσία δεν βλέπει τον Δυτικό πολιτισμό ως εχθρό. Ποτέ δεν είπαμε, όπως λένε άλλοι, πως όποιος δεν είναι μαζί μας είναι εναντίον μας. Εμείς αναγνωρίζουμε ότι η Δύση αντιπροσωπεύει ένα τεράστιο οικονομικό, πολιτικό, πολιτιστικό και ανθρώπινο δυναμικό. Είναι όμως ένα από τα κέντρα του σύγχρονου κόσμου, όχι το μοναδικό». Λόγια πιο προσγειωμένα…
Οι ελληνικές ελίτ αφελώς (αλλά με ιδιοτέλεια) συντάχθηκαν με το παγκοσμιοποιητικό νεοφιλελεύθερο στρατόπεδο· τώρα η θέση τους δυσκολεύει, και τους απομένει μόνο η μεγαλύτερη υποτέλεια απέναντι στις ΗΠΑ του Τραμπ
Η αφέλεια και οι αφέλειες
Δεν είναι άσχημο να γίνεται λόγος για «αφέλεια». Είναι όμως ανησυχητικό όταν το ακούς από πρωθυπουργούς και προέδρους. Ο Μητσοτάκης μιλά για «γεωπολιτική αφέλεια» και νομίζει ότι θα δώσει γραμμή σε μια ανύπαρκτη Ευρώπη να ενδυναμώσει τάχα την ανεξαρτησία της και την άμυνά της. Ο Μακρόν μιλά για «διατλαντική αφέλεια» (πιο ισχυρός όρος) και τονίζει πως υπάρχουν σαρκοφάγα και φυτοφάγα ζώα. Ας δούμε τον συλλογισμό του, είναι χρήσιμος αν διαβαστεί ανάποδα: «Για μένα, είναι απλό, ο κόσμος αποτελείται από φυτοφάγους και σαρκοφάγους. Αν αποφασίσουμε να παραμείνουμε φυτοφάγοι, οι σαρκοφάγοι θα νικήσουν και θα είμαστε αγορά γι’ αυτούς. Δεν θέλω να είμαστε επιθετικοί, θέλω μόνο να ξέρουμε να υπερασπισθούμε κάθε ένα από τα θέματα αυτά. Αλλά δεν θέλω να αφήσω την Ευρώπη ως ένα καταπληκτικό πεδίο κατοικούμενο από φυτοφάγους που οι σαρκοφάγοι θα έρθουν να τους καταβροχθίσουν». Τι ωραία παρομοίωση…
Αφέλεια πρώτη και κυριότερη, ντυμένη με ρούχα ρεαλισμού: πρέπει να έχουμε καλές σχέσεις με τις ΗΠΑ, ο ευρωατλαντισμός είναι μια ισχυρή ομπρέλα η οποία αποτελεί και την κορωνίδα του ύψιστου γεωπολιτικού ρεαλισμού. Έστω «ευρωατλαντισμός με μέτρο» και χωρίς τις πιέσεις που θα μας ασκήσει ο Τραμπ. Ο Σολτς (και γύρω από αυτόν ένα τμήμα της άρχουσας γερμανικής ελίτ) βλέπουν πως τα κριτήρια του Μάαστριχτ για το χρέος τώρα εμποδίζουν την ίδια τη Γερμανία, και θέλουν να σηκώσουν το στρατιωτικό (αναπόφευκτο) βάρος χωρίς ανατίναξη μιας κοινωνικής συνοχής, και άρα ενδυνάμωσης κυρίως ακροδεξιών δυνάμεων.
Η αφέλεια όμως σημαίνει πως η εξάρτηση από τις ΗΠΑ, ή η αποδοχή να ξεφορτώνονται αυτές την κρίση τους πάνω στην Ευρώπη, οδηγεί σε αδιέξοδα. Η πλήρης εχθρότητα με τη Ρωσία, η ανατίναξη κάθε είδους σχέσης μ’ αυτήν (κατ’ απαίτηση των ΗΠΑ), ζημίωσε μόνο την Ευρώπη. Αυτό δεν ήταν γεωπολιτική αφέλεια; Δεν ήταν τεράστια «διατλαντική αφέλεια»; Και ποια είναι η ενιαία γραμμή της Ε.Ε. απέναντι στις ΗΠΑ; Να κοπεί η δορυφοροποίηση και η στρατιωτική πυρηνική ομπρέλα προστασίας των ΗΠΑ; Δεν εκφράζεται από κανέναν μια τέτοια τάση σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η Ευρώπη παραμένει εθελοντικά (μιλάμε για τις ηγεσίες της) προσδεδεμένη στο άρμα των ΗΠΑ. Οι τάσεις ανεξαρτητοποίησης από τις ΗΠΑ ανήκουν στο παρελθόν.
Η «τοπική περιφερειακή αφέλεια» των ελληνικών ελίτ
Οι ελληνικές ελίτ αφελώς (αλλά με ιδιοτέλεια) συντάχθηκαν με το παγκοσμιοποιητικό νεοφιλελεύθερο στρατόπεδο· υποστήριξαν με κάθε τρόπο την παράταξη των Δημοκρατικών και τις ιδιαίτερες σχέσεις που είχε η Κομισιόν με την κυβέρνηση Μπάιντεν· συντάχθηκαν τα τελευταία χρόνια στο πλευρό του Ισραήλ νομίζοντας ότι αυτό θα τους εξασφάλιζε κάτι απέναντι στην Τουρκία. Τώρα η σε αναμονή κυβέρνηση Τραμπ δηλώνει ιδιαίτερα φιλική και προς τον Ερντογάν και προς τον Νετανιάχου. Αν τα συνδυάσετε όλα αυτά, θα εξαχθεί το λογικό συμπέρασμα πως η θέση της Ελλάδας δυσκολεύει, και της απομένει μόνο η μεγαλύτερη υποτέλεια απέναντι στις ΗΠΑ του Τραμπ – αφού έτσι έχει μάθει και δεν έχει τα κότσια να ακολουθήσει μια πιο ανεξάρτητη πολιτική.
Ελλάδα και Κύπρος, δυστυχώς, βαυκαλίζονται ότι έχουν προστασία (ΗΠΑ και Ε.Ε.), πως η Ελλάδα είναι «χώρα πρώτης γραμμής», ότι πορεύεται προς «μεγαλύτερη σύγκλιση με τις ευρωπαϊκές χώρες» – άσχετα αν όλο το οικοδόμημα της Ευρώπης τρίζει επικίνδυνα. Ύστερα, κάνουν λόγο για «εποχή μεγάλων γεωπολιτικών αναταράξεων» σπεύδοντας να βάλουν το κεφάλι μέσα στην άμμο. Όπως κάνει η στρουθοκάμηλος, χωρίς να σώζεται από τους εχθρούς. Κάποια στιγμή ξεπροβάλει το κεφάλι του Κυριάκου από την άμμο και λέει την ατάκα: «ώρα να ξυπνήσουμε από τη γεωπολιτική αφέλεια», και αμέσως ξαναχώνει το κεφάλι μέσα…
Κάθε είδους αφέλεια πληρώνεται ακριβά. Ένα σχέδιο εθνικής κυριαρχίας και κοινωνικής αλλαγής είναι περισσότερο από ποτέ αναγκαίο, και είναι μεγάλη αφέλεια να μην το καταλαβαίνουμε περισσότεροι και πιο έγκαιρα.
