Ελλάδα: Ιδιοκτησιακό καθεστώς ΜΜΕ και Ελευθερία του Τύπου

Η Ελλάδα, αν και μια μικρή πληθυσμιακά χώρα με μόλις 10,46 εκατομμύρια κατοίκους, διαθέτει ένα πλούσιο μιντιακό τοπίο. Λειτουργούν περίπου 160 ιδιωτικοί τηλεοπτικοί σταθμοί και 1.150 ιδιωτικοί ραδιοφωνικοί σταθμοί διαφορετικού μεγέθους. Από αυτούς οι μόνοι αδειοδοτημένοι ιδιωτικοί τηλεοπτικοί σταθμοί είναι οι 6 πανελλαδικής εμβέλειας. Ακόμη, κυκλοφορούν 82 εφημερίδες σε όλη τη χώρα και 600 περίπου σε τοπικό επίπεδο ενώ τέλος λειτουργούν πολλές διαδικτυακές ενημερωτικές ιστοσελίδες, χωρίς ωστόσο να υπάρχουν ακριβείς αριθμοί.

Παρόλο αυτό τον μεγάλο αριθμό ΜΜΕ, η Ελλάδα σύμφωνα με τους Δημοσιογράφους Χωρίς Σύνορα ανήκει στις τελευταίες θέσεις της Ελευθερίας του Τύπου στην ΕΕ  μαζί με την Μάλτα και την Ουγγαρία.

Γιατί όμως συμβαίνει αυτό; Ρωτήσαμε τη δημοσιογράφο Δανάη Μαραγκουδάκη από το δημοσιογραφικό δίκτυο Solomon, το οποίο πρόσφατα παρουσίασε την πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα με τον τίτλο: «Σε ποιόν ανήκουν τα ΜΜΕ στην Ελλάδα». Η Δανάη Μαραγκουδάκη απάντησε στην Deutsche Welle: «Ένας από τους λόγους που συμβαίνει αυτό είναι η διαπλοκή ανάμεσα στα ΜΜΕ, τις επιχειρήσεις και την πολιτική. Έτσι λοιπόν, με την πεποίθηση πως τα ΜΜΕ δεν μεταδίδουν απλώς, αλλά διαμορφώνουν τον τρόπο με τον οποίο τα γεγονότα προβάλλονται και συζητούνται θελήσαμε να διερευνήσουμε δύο κεντρικά ερωτήματα: Ποιοι είναι οι μεγαλύτεροι επιχειρηματίες της χώρας που ελέγχουν τα ΜΜΕ που εμπιστευόμαστε για την ενημέρωσή μας; Και πόσα γνωρίζουμε για τις υπόλοιπες επιχειρηματικές δραστηριότητες τους;»

Ναυτιλία και μίντια

Εκτός από τη Δανάη Μαραγκουδάκη στην έρευνα συμμετείχαν η Ελίζα Τριανταφύλλου και η Κορίνα Πετρίδη. Απαιτήθηκαν 18 μήνες επίπονων προσπαθειών, μελετώντας πηγές σε 30 χώρες. Η έρευνα χρηματοδοτήθηκε από το ίδιο το δημοσιογραφικό δίκτυο και από το ελληνικό γραφείο του Ιδρύματος Ρόζα Λούξεμπουργκ. Η Δανάη Μαραγκουδάκη συνοψίζει τα κυριότερα συμπεράσματα της έρευνάς τους: «Καταγράψαμε συνολικά 762 εταιρείες σε 32 χώρες. Οι μισές (386) έχουν έδρα στην Ελλάδα. Την πρώτη τριάδα συμπληρώνουν η Κύπρος (122) και οι Νήσοι Μάρσαλ (61) – δύο χώρες που η ελληνική Ανεξάρτητη Αρχή Δημοσίων Εσόδων (ΑΑΔΕ) αναγνωρίζει ως φορολογικούς παραδείσους. Διαχωρίσαμε τις εταιρείες σε συνολικά 14 κλάδους οικονομικής δραστηριότητας. Διαπιστώνεται ότι η Ναυτιλία καταγράφεται ως ο πλέον ισχυρός επιχειρηματικός τομέας δραστηριοποίησης των Ελλήνων ολιγαρχών. Από την ανάλυσή μας προκύπτει πως τα ΜΜΕ εξακολουθούν να μην αποτελούν επικερδή ενασχόληση για τους επιχειρηματίες. Η ανάλυση των ισολογισμών των μεγαλύτερων τηλεοπτικών σταθμών της χώρας (ΣΚΑΪ, MEGA, OPEN, ALPHA TV, Star Channel, ΑΝΤ1, NICKELODEON, RISE TV, ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ TV, ACTION 24) δείχνει πως σήμερα χρωστούν αθροιστικά 350 εκατ. ευρώ στις τράπεζες».

Η Δανάη Μαραγκουδάκη μας υπενθυμίζει ορισμένους από τους σημαντικότερους επιχειρηματίες στον τομέα των ΜΜΕ. «Ο Βαγγέλης Μαρινάκης, είναι εφοπλιστής, έχει πολλά και μεγάλα ΜΜΕ και αγοράζει κι άλλα, ενώ έχει και την ελληνική ποδοσφαιρική ομάδα Ολυμπιακός, την αγγλική Νότιγχαμ και την πορτογαλική Ρίο Άβε. Ένας άλλος είναι ο ελληνικής καταγωγής Ιβάν Σαββίδης. Ελέγχει το λιμάνι της Θεσσαλονίκης, κατέχοντας ποσοστό 67% στην εταιρεία South Europe Gateway Thessaloniki (SEGT), που διαχειρίζεται τον Οργανισμό Λιμένος Θεσσαλονίκης (ΟΛΘ). Ελέγχει επίσης τη Σουρωτή, που παράγει το ομώνυμο μεταλλικό νερό και, από το 2013, έχει τη διαχείριση του ιστορικού ξενοδοχείου Μακεδονία Παλλάς της Θεσσαλονίκης. Το 2012 ο Ιβάν Σαββίδης αγόρασε την πλειοψηφία των μετοχών της ΠΑΕ ΠΑΟΚ. Η οικογένεια Βαρδινογιάννη έχει τη μεγαλύτερη επιχειρηματική δραστηριότητα στην Ελλάδα και βρίσκεται συχνά στη λίστα των δισεκατομμυριούχων του Forbes. Στον όμιλο ανήκουν πετρελαϊκές εταιρείες, τράπεζες, ναυτιλιακές, εταιρείες ενέργειας, ΜΜΕ, κ.α.».

Γιατί κάποιος να θέλει μια μη επικερδή δημοσιογραφική επιχείρηση;

Κάποιοι λίγοι ολιγάρχες, λοιπόν, κατέχουν τα σημαντικότερα μίντια στην Ελλάδα, τα οποία δεν είναι καν επικερδή. Γιατί όμως ένας επιχειρηματίας να θέλει να έχει μια μη κερδοφόρα επιχείρηση; Την ερώτηση αυτή θέσαμε στον Καθηγητή Γιώργο Πλειό από το Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ της Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του ΕΚΠΑ, ο οποίος απάντησε στην DW: «Οι επιχειρηματίες που κατέχουν τα ΜΜΕ, τα οποία συχνά είναι ζημιογόνα και ταυτόχρονα κατέχουν άλλες επιχειρήσεις στη σφαίρα της πραγματικής οικονομίας -που είναι κερδοφόρες και γίνονται κερδοφόρες, είτε από τη συναλλαγή τους με το κράτος είτε επειδή το κράτος δημιουργεί ευνοϊκό νομοθετικό και θεσμικό περιβάλλον γι’ αυτές- προσφέρουν σε πολιτικούς πολιτική υποστήριξη είτε για να κερδίσουν την πολιτική τους θέση είτε για να μην την χάσουν. Σε αντάλλαγμα οι πολιτικοί μέσα από διάφορους τρόπους παρέχουν στους επιχειρηματίες οικονομική και θεσμική υποστήριξη όπως λ.χ. με την ψήφιση ευνοϊκών γι’ αυτούς νόμων ή έκδοση αποφάσεων».

Με απλά λόγια, αυτό ονομάζεται διαπλοκή συμφερόντων και ο κ. Πλειός περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο πράττει μερίδα πολιτικών: «Προχωρούν στην ανάθεση δημοσίων έργων στην κατασκευαστική εταιρεία που έχει ο ιδιοκτήτης ΜΜΕ. Ή σε παραγγελιες στην εταιρεία η οποία προμηθεύει προϊόντα και υπηρεσίες σε κρατικές υπηρεσίες, ιδιαίτερα στον τομέα των νέων τεχνολογιών. Με την κρατική διαφήμιση, με την ποικίλη ευνοϊκή στάση της κυβέρνησης και του κράτους προς τη χορήγηση τραπεζικών δανείων προς στις εταιρείες ΜΜΕ, που συχνά δεν αποπληρώνονται, με την απαλλαγή των εταιρειών ΜΜΕ από την υποχρέωση να καταβάλλουν το ετήσιο κόστος 3,5 εκατ. ευρώ για να κάνουν χρήση της άδειας λειτουργίας του σταθμού που κατέχουν».

O έλεγχος στην εξουσία

Με λίγα λόγια υπάρχει ένα οικονομοπολιτικό δούναι και λαβείν. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ειδικός για να καταλάβει ότι όταν θα εργάζεται σε ένα Μέσο, του οποίου ο επιχειρηματίας έχει συγκεκριμένα συμφέροντα, θα λογοκρίνεται ή θα αυτολογοκρίνεται προληπτικά για να μην υποστεί δυσάρεστες συνέπειες. Ακόμα δεν θα ξεχάσω όταν πριν από χρόνια συνάδελφος από μεγάλης εμβέλειας κανάλι μου είχε πει ότι «κρύβουμε ειδήσεις για να μη δυσαρεστήσουμε την κυβέρνηση». Αλλά και ένα πιο πρόσφατο παράδειγμα. Σε πόσα κανάλια παίχτηκε η είδηση ότι Έλληνες εφοπλιστές μεταφέρουν ρωσικό πετρέλαιο παρά τις κυρώσεις που έχει επιβάλλει η ΕΕ για τον πόλεμο στην Ουκρανία;

Τέλος, η κυρία Λαμπρινή Παπαδοπούλου Επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ στο ΕΚΠΑ θεωρεί εξαιρετικά χρήσιμη την έρευνα του Solomon, διότι αποκάλυψε με στοιχεία «τη διαπλοκή που κρύβει η ολιγοπωλιακή συγκέντρωση των μέσων στη χώρα μας» ενώ προσέθεσε μιλώντας στην Deutsche Welle, πως «Το ιδιοκτησιακό καθεστώς των μέσων ενημέρωσης παίζει καθοριστικό ρόλο στην Eλευθερία του Τύπου, καθώς επηρεάζει  άμεσα τη δυνατότητα των δημοσιογράφων να ασκούν έλεγχο στην εξουσία.  Όταν τα μέσα ανήκουν σε λίγους ισχυρούς επιχειρηματίες ή πολιτικά συμφέροντα, οι πελατειακές σχέσεις που αναπτύσσονται με την εξουσία θέτουν σε άμεσο κίνδυνο τον πλουραλισμό των μέσων και την ανεξαρτησία της δημοσιογραφίας, οδηγώντας σε (αυτό)λογοκρισία των δημοσιογράφων και αναμετάδοση του κυρίαρχου αφηγήματος».