Αξιός/Βαρδάρης: Ένα κοινό ποτάμι σε κίνδυνο

Δεν μπορούν πολλοί άνθρωποι να πουν ότι γεννήθηκαν σε ένα ποτάμι. Η μητέρα του Νίκολα Στογιανόφσκι, Πέτρα, κατάφερε ακριβώς αυτό – γέννησε τον γιο της στον ποταμό Βαρδάρη, ενώ δούλευε στον κήπο. Στις αρχές του 20ού αιώνα, για πολλούς κατοίκους της πόλης των Σκοπίων που ζούσαν στα κατάντη του ποταμού Βαρδάρη, ήταν ακόμη συνηθισμένο να καλλιεργούν τους δικούς τους κήπους και οπωρώνες στις όχθες του ποταμού, και συχνά στα μικρά νησιά του ίδιου του ποταμού. Το απόγευμα της 17ης Μαΐου 1937, ενώ βοηθούσε στον κήπο, η μητέρα του Νίκολα ένιωσε συσπάσεις. «Σε λιγότερα από 10 λεπτά, ενώ η μητέρα μου ήταν ξαπλωμένη στα ρηχά νερά του ποταμού, γεννήθηκα, γρήγορα και ομαλά», λέει ο 87χρονος Στογιανόφσκι. Ο ίδιος και η οικογένειά του είχαν πολλές χαρούμενες αναμνήσεις συνδεδεμένες με αυτό το ποτάμι. Μεγάλωσε στο ίδιο σπίτι που μεγάλωσε ο πατέρας του, δίπλα στο ποτάμι. Ψάρευαν και εκεί.

«Με τον παππού μου πιάναμε ψάρια και καβούρια. Η μητέρα μου μαγείρευε ψάρια κάθε μέρα. Τα παιδιά μου κολυμπούσαν σε αυτό το ποτάμι, υπήρχαν δεκάδες παραλίες στην πόλη, ήταν τόσο όμορφα, το ποτάμι ήταν καταγάλανο, γεμάτο και πλούσιο», θυμάται ο Στογιανόφσκι. «Τώρα βρωμάει. Βρωμάει άσχημα» προσθέτει. Ζει ακόμα δίπλα στο ποτάμι, αλλά το παλιό του σπίτι μετατράπηκε σε 9όροφο κτίριο κατοικιών κατά την τελευταία δεκαετία της ραγδαίας αστικής μεταμόρφωσης της πόλης, συχνά με κόστος τη βαρβαρότητα απέναντι στη φύση.

Ο ποταμός, που κάποτε συμβόλιζε την ευημερία και τη γονιμότητα, σήμερα χρησιμεύει ως ανεπίσημος σκουπιδότοπος της πόλης. Τα περιττώματα που παράγονται από περίπου 200.000 χιλιάδες νοικοκυριά στα Σκόπια, καταλήγουν απευθείας στον ποταμό. Μια περιήγηση στον Βαρδάρη αρκεί για να συμπεράνει κανείς τι είδους περιβαλλοντική βόμβα είναι – πτώματα ζώων, πεταμένες τηλεοράσεις, καναπέδες, υπολογιστές, οικοδομικά απόβλητα είναι μόνο ένα μικρό μέρος της «πρωτότυπης διακόσμησης» του ποταμού. Υπάρχουν αμέτρητες παράνομες χωματερές μικρής και μεγάλης κλίμακας που βρίσκονται κοντά του. «Οι άνθρωποι πιστεύουν ότι τα απορρίμματα θα πέσουν στο Αιγαίο Πέλαγος, η περιβαλλοντική κουλτούρα είναι σε πολύ χαμηλό επίπεδο», δήλωσε στους δημοσιογράφους κάτοικος από τα Σκόπια.

Το Κέντρο Δημόσιας Υγείας της Βόρειας Μακεδονίας απαγορεύει στους πολίτες του να χρησιμοποιούν το νερό για κολύμπι, άρδευση, ψάρεμα, πόση ή ακόμη και να αναπνέουν κοντά στο ποτάμι κατά τη διάρκεια των ζεστών καλοκαιρινών ημερών, όταν οι υδρατμοί είναι πυκνοί.

Ένα μη χρησιμοποιήσιμο ποτάμι

Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του Κέντρου Δημόσιας Υγείας της Βόρειας Μακεδονίας, η ρύπανση του ποταμού Βαρδάρη στην περιοχή των Σκοπίων είναι ανησυχητική. «Ο ποταμός βρίσκεται σχεδόν στα πρόθυρα του βιολογικού του θανάτου», λέει ο γιατρός Λιούπτσο Κονσταντινόφσκι, ο οποίος είναι επικεφαλής του τμήματος υγιεινής του Κέντρου Δημόσιας Υγείας – ενός ιδρύματος του οποίου αποστολή είναι η παρακολούθηση, η έρευνα και η μελέτη της κατάστασης της υγείας του πληθυσμού, των αιτιών εμφάνισης και εξάπλωσης μολυσματικών και άλλων ασθενειών κοινωνικής-ιατρικής σημασίας, καθώς και των επιπτώσεων των περιβαλλοντικών παραγόντων στην υγεία. Τα Σκόπια είναι μία από τις λίγες ευρωπαϊκές πόλεις που δεν διαθέτουν εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυμάτων, γεγονός που συμβάλλει σημαντικά στο πρόβλημα – όλα τα περιττώματα και τα βιομηχανικά απόβλητα ρίχνονται ελεύθερα στο ποτάμι.

Η βακτηριολογική ανάλυση του Κέντρου Δημόσιας Υγείας για το πόσιμο νερό και το νερό κολύμβησης, που γίνεται μία φορά το μήνα, δείχνει το υψηλότερο επίπεδο βακτηριολογικής ρύπανσης του ποταμού Βαρδάρη (κατηγορία 4), ενώ η χημική ρύπανση είναι επίσης η υψηλότερη από την άποψη της χημικής ποιότητας (κατηγορία 5). «Πρόκειται για τη μέγιστη ρύπανση των υδάτων. Και, παρά το γεγονός ότι είναι προβληματικό, οι άνθρωποι χρησιμοποιούν αυτό το νερό για άρδευση. Έχουμε προβλήματα με την επιθεώρηση από τους διάφορους δήμους, κανείς δεν ελέγχει τίποτα», λέει ο Κονσταντινόφσκι. Οι λαϊκές των Σκοπίων είναι γεμάτες από λαχανικά που καλλιεργούνται στα χωριά των Σκοπίων, που χρησιμοποιούν το ποτάμι ως τη μόνη πηγή άρδευσης.

Ωστόσο, αυτές οι αναλύσεις ισχύουν μόνο για το επιφανειακό νερό. Η υγεία ενός τεράστιου μέρους του ποταμού παραμένει ένα μυστήριο.

Η χημική κατάσταση του ποταμού Βαρδάρη δεν μπορεί να προσδιοριστεί καθόλου

Στη Βόρεια Μακεδονία, δύο ιδρύματα έχουν αναλάβει να εξετάσουν την ποιότητα των υδάτων του ποταμού Βαρδάρη. Ο πρώτος είναι η Διοίκηση Υδρομετεωρολογικών Υποθέσεων (HMA), υπεύθυνη για τον έλεγχο της χημικής και βιολογικής του κατάστασης. Ο δεύτερος είναι το Κέντρο Δημόσιας Υγείας (CJZ), το οποίο επικεντρώνεται στη βακτηριολογική ρύπανση των υδάτων.

Ωστόσο, η HMA αντιμετωπίζει προκλήσεις στην εφαρμογή των ευρωπαϊκών κανονισμών για την αξιολόγηση της βιολογικής και χημικής κατάστασης του ποταμού, λόγω των περιορισμένων πόρων. Από το 2000, το ίδρυμα λειτουργεί υπό περιορισμούς που εμποδίζουν τον ακριβή προσδιορισμό της ρύπανσης του ποταμού. Επί του παρόντος, αναλύεται μόνο ένα περιορισμένο φάσμα βαρέων μετάλλων και τρεις βιολογικές παράμετροι, καθιστώντας τη χημική κατάσταση του ποταμού απροσδιόριστη. Επιπλέον, τα φυτοφάρμακα, τα αντιβιοτικά και άλλες χημικές ουσίες από τα λύματα μεγάλων βιομηχανικών εγκαταστάσεων δεν μπορούν να εξεταστούν στα εργαστήρια του HMA.

Ο Σεριμπάν Ραμάνι, επικεφαλής του τμήματος ποιότητας νερού της HMA, υπογραμμίζει δύο ανεπιτυχείς προσπάθειες το 2022 και το 2023 για την προμήθεια εξοπλισμού για δοκιμές φυτοφαρμάκων, επικαλούμενος τη μη τήρηση των όρων του σχετικού διαγωνισμού. Ο Ραμάνι εξηγεί ότι, παρά το γεγονός ότι το κράτος ευθυγραμμίζει τους νόμους και τους κανονισμούς του για την παρακολούθηση της ποιότητας των ποταμών με τις οδηγίες της ΕΕ, σημαντικά τμήματα παραμένουν ανεφάρμοστα λόγω έλλειψης πόρων και έλλειψης πολιτικής βούλησης.

Η αδυναμία της HMA να αξιολογήσει τη χημική κατάσταση του ποταμού αφήνει ένα κρίσιμο κενό για τον πλήρη προσδιορισμό της ποιότητας των υδάτων, ιδίως καθώς σημαντικοί ρυπαντές, όπως μεγάλες εταιρείες, απορρίπτουν κατά καιρούς λύματα στον ποταμό.

Παρά τον συναγερμό που έχει σημάνει εδώ και μία δεκαετία από τους επαγγελματίες και των δύο ιδρυμάτων, η κατάσταση του ποταμού παραμένει τραγική. Η δημόσια αγανάκτηση, που εκφράζεται συχνά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και μέσω διαδηλώσεων, αντανακλά την απογοήτευση των πολιτών για τα περιβαλλοντικά εγκλήματα και την αμέλεια. Ωστόσο, σε ένα κράτος που μαστίζεται από λαϊκιστική και διεφθαρμένη διακυβέρνηση για πάνω από δύο δεκαετίες, αυτές οι φωνές των κυβερνώμενων συχνά δεν ακούγονται από τους κυβερνώντες.

Χρήματα των Ευρωπαίων φορολογούμενων σε μια χαμένη προσπάθεια διάσωσης του ποταμού

Η κατασκευή της μονάδας επεξεργασίας λυμάτων στα Σκόπια, η οποία θεωρείται ζωτικής σημασίας από τους ντόπιους, παραμένει ημιτελής λόγω αμέλειας και διαφθοράς των διοικούντων. Η αποτυχία αυτή θέτει σε κίνδυνο 206 εκατομμύρια ευρώ ευρωπαϊκής βοήθειας και δάνεια που προορίζονται να συμβάλουν στην αντιμετώπιση της τραγικής κατάστασης του ποταμού, αναδεικνύοντας περαιτέρω τις συνέπειες των κενών λογοδοσίας και των πελατειακών σχέσεων στη διακυβέρνηση της Βόρειας Μακεδονίας.

Η υπόσχεση ότι τα Σκόπια θα αποκτήσουν τον απαραίτητο σταθμό επεξεργασίας για την αντιμετώπιση της ρύπανσης του ποταμού Βαρδάρη χρονολογείται από το 2004. Για το έργο, η κυβέρνηση έλαβε χρηματοδότηση ύψους 136 εκατομμυρίων ευρώ από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΤΕπ) και την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (ΕΤΑΑ). Μη επιστρεπτέα οικονομική βοήθεια ύψους 69,8 εκατομμυρίων ευρώ χορηγήθηκε επίσης από την Ευρωπαϊκή Ένωση μέσω ενός επενδυτικού πλαισίου για τα Δυτικά Βαλκάνια.

Παρά την οικονομική βοήθεια, η υλοποίηση του έργου στα Σκόπια επλήγη από οικονομικές προκλήσεις, πολιτικές διαμάχες, σκάνδαλα και γραφειοκρατικές περιπλοκές.

Тα κύρια εμπόδια για την πρόοδο του έργου ήταν οι συγκρούσεις προσωπικών συμφερόντων, που οδήγησαν σε συχνές ακυρώσεις και καθυστερήσεις, δεδομένου ότι οι επιχορηγήσεις δόθηκαν το 2019. Η δημοσιογράφος για το περιβάλλον, Γιουγκοσλάβα Ντουκόβσκα, ρίχνει φως στους ζοφερούς λόγους που κρύβονται πίσω από αυτήν την πανωλεθρία. Ο δήμαρχος των Σκοπίων ξεκίνησε το έργο, αλλά είναι η Δημόσια Επιχείρηση Νερού, ένα ίδρυμα που ιδρύθηκε από την πόλη, που επιβλέπει τις εργασίες και επιλέγει τις προσφορές μέσω διαγωνισμών. Ωστόσο, οι πολιτικές διασυνδέσεις περιπλέκουν τα πράγματα. Ο διευθυντής, Ζλάτκο Περίνσκι, ο οποίος διορίστηκε αφού ο δήμαρχος έλαβε υποστήριξη από ένα συγκεκριμένο πολιτικό κόμμα, αντιμετώπισε κατηγορίες για ευνοιοκρατία προς ορισμένους από αυτούς που υπέβαλαν προσφορές, που πρόσκεινται στο εν λόγω κόμμα.

Οι εντάσεις κλιμακώθηκαν, ακολούθησαν σκάνδαλα και ακόμη και η αποχώρηση του δημάρχου από το κόμμα δεν κατέστειλε τις διαμάχες. «Είχε σημασία ποιοι φίλοι κέρδισαν τον διαγωνισμό. Για άλλη μια φορά, τα προσωπικά συμφέροντα επισκίασαν τη δημόσια ευημερία», περιγράφει η Ντουκόβσκα. Οι ευρωπαϊκές τράπεζες, που ανησυχούσαν για τον αντίκτυπο των καθυστερήσεων στον ποταμό, κάλεσαν να δοθεί ένα τέλος στις πολιτικές συγκρούσεις που εμποδίζουν το έργο.

Πριν από τη διεθνή βοήθεια, η Μακεδονία είχε ελάχιστη επεξεργασία λυμάτων, αλλά μετά την κατασκευή, η κάλυψη επεκτάθηκε σε πάνω από 37% του πληθυσμού. Ως επί το πλείστον, οι προσπάθειες για τη διάσωση του ποταμού αφορούσαν τους Ευρωπαίους φορολογούμενους, τα χρήματα των οποίων δαπανήθηκαν για την κατασκευή σταθμών επεξεργασίας νερού σε όλη τη χώρα, οι οποίοι θα καθαρίζουν τα λύματα του πληθυσμού. Οι δημοσιογράφοι του Investigative Reporting Lab (IRL) και του inside story αποκαλύπτουν ότι, από τους 23 σταθμούς που χρηματοδοτήθηκαν μέσω εργαλείων της ΕΕ σχετιζόμενων με την προετοιμασία της χώρας για ένταξη, μόνο οι 16 λειτουργούν. Οι περισσότεροι από αυτούς αντιμετωπίζουν προβλήματα που σχετίζονται με τους υψηλούς λογαριασμούς ηλεκτρικού ρεύματος, την παλαιότητα των εξαρτημάτων που έχουν εγγύηση μόνο πέντε ετών και την έλλειψη εκπαιδευμένου προσωπικού.

Η βιομηχανική ρύπανση

Τα βιομηχανικά απόβλητα αποτελούν επίσης τεράστιο πρόβλημα. Σύμφωνα με τον νόμο, οι βιομηχανικές μονάδες πρέπει να διαθέτουν σταθμούς επεξεργασίας νερού, αλλά συχνά αποδεικνύεται πως αυτοί είτε δεν λειτουργούν, είτε «πειράζονται». Μετά την παράνομη διαρροή βιομηχανικών μεταλλουργικών αποβλήτων, ο Βαρδάρης χρωματίστηκε πορτοκαλί το 2019 και προκάλεσε πανούκλα στα ψάρια του.

Αυτού του είδους τα απόβλητα προκαλούν ασφυξία στα ψάρια, δηλαδή φράζουν τα βράγχια τους, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να επιβιώσουν. Όταν ο χώρος επιθεωρήθηκε από το υπουργείο Περιβάλλοντος, το νερό που έρεε από τον σταθμό ήταν εντάξει, αλλά διαπιστώθηκε ότι τα παράνομα πεταμένα απόβλητα προέρχονταν από εταιρεία στην οποία επιβλήθηκε πρόστιμο, αν και δεν ασκήθηκαν νομικές διώξεις, παρά την πίεση του κόσμου.

Διασυνοριακές προσπάθειες

Η τελευταία πόλη από την οποία περνάει ο ποταμός Βαρδάρης, πριν εκβάλει στο Αιγαίο Πέλαγος στην Ελλάδα, είναι η Γευγελή. Μια μονάδα διαχείρισης υδάτων ήταν ένα τριμερές έργο που υποστηρίχθηκε από τη Βόρεια Μακεδονία, την ελληνική κυβέρνηση και την ελβετική κυβέρνηση με 10,6 εκατομμύρια ευρώ. Η κατασκευή ολοκληρώθηκε το 2018.

Την ίδια χρονιά, ο Δήμος Γευγελής μαζί με τη Δημόσια Επιχείρηση Communalec της πόλης, τους Δήμους Παιονίας και Χαλκηδόνας από την Ελλάδα και το ελληνικό Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, συμμετείχαν σε ένα διασυνοριακό ερευνητικό έργο με την ονομασία Aqua M-II, με προϋπολογισμό 1,5 εκατ. ευρώ. Στόχος του έργου ήταν η παρακολούθηση της ποιότητας των επιφανειακών υδάτων στον Βαρδάρη/Αξιό αλλά και η επίτευξη και περαιτέρω ενίσχυση της συνεργασίας με τη δημιουργία ενός δικτύου για την από κοινού διαχείριση της ποιότητας των υδάτων.

Για τις ανάγκες του έργου αυτού, πραγματοποιήθηκαν δοκιμές στα νερά και στις δύο πλευρές των συνόρων. Τα αποτελέσματα των δοκιμών που ανακοίνωσε ο δήμος της Γευγελής το 2021 δείχνουν ότι τα φυτοφάρμακα αποτελούν τη μεγαλύτερη απειλή για τον ποταμό. Με τη βοήθεια των μετρήσεων προσδιορίστηκε η παρουσία πάνω από 300 ενώσεων διαφόρων φυτοφαρμάκων στα νερά του Βαρδάρη. Μετά την ολοκλήρωση του έργου, ο εξοπλισμός που αποκτήθηκε με χρηματοδότηση της ΕΕ δεν ξαναχρησιμοποιήθηκε. Βρίσκεται στην πρωτοβάθμια μονάδα υγείας της Γευγελής.

Ο καθηγητής Ίλιγια Καρόφ, ο οποίος είναι συνταξιούχος καθηγητής φυτολογίας και πρώτος κοσμήτορας της Γεωπονικής Σχολής στο Στιπ, μας εξηγεί την αλυσίδα της φύσης. Τα φυτοφάρμακα στον ποταμό Βαρδάρη δεν αποτελούν απειλή μόνο για τον ποταμό, αλλά και για τους ανθρώπους. Ένα μεγάλο μέρος των γεωργικών εκτάσεων αρδεύεται με τα νερά του Βαρδάρη τα οποία είναι μολυσμένα και έτσι τα φυτοφάρμακα επιστρέφουν στους ανθρώπους μέσω της τροφής. «Με τη ρύπανση οποιουδήποτε ποταμού και με την επαναχρησιμοποίηση αυτών των μολυσμένων νερών, βλάπτουμε τους εαυτούς μας και οι συνέπειες είναι τεράστιες με την εμφάνιση μεγάλου ποσοστού καρκινικών ασθενειών, κυρίως στα αναπνευστικά όργανα», λέει.

Πέρα από τα σύνορα

Δέκα χιλιόμετρα από τα σύνορα, ο δήμος της Παιονίας κατάφερε κάτι με τις ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις. Με εξοπλισμό που αποκτήθηκε από το πρόγραμμα Aqua M-II, ο δήμος πραγματοποίησε αναλύσεις στο νερό του ποταμού. Σύμφωνα με τη Μαρία Ευθυμίου, χημικό που εργάζεται στο τμήμα Χημείας της Δημοτικής Επιχείρησης Ύδρευσης και Αποχέτευσης Παιονίας, όλες οι μετρήσεις ήταν εντός των ορίων της ΕΕ. «Μελετήσαμε τη μεταβλητότητα ανάλογα με την εποχή και δεν διαπιστώσαμε σημαντικές διακυμάνσεις», λέει η ίδια. Μετά την ολοκλήρωση του έργου, ο εξοπλισμός χρησιμοποιήθηκε για την παρακολούθηση της ποιότητας του πόσιμου νερού στο δίκτυο ύδρευσης του δήμου. «Αντλούμε νερό από το υπέδαφος και οι αναλύσεις μας δείχνουν ότι δεν υπάρχει σύνδεση με τα επιφανειακά νερά του ποταμού Αξιού. Το νερό είναι πόσιμο, γι’ αυτό και το τροφοδοτούμε στο δίκτυο», λέει ο Τριαντάφυλλος Ναλμπάντης, δημοτικός σύμβουλος και πρόεδρος της δημοτικής επιχείρησης ύδρευσης.

Με χρηματοδότηση από το ίδιο πρόγραμμα, το Πανεπιστήμιο απέκτησε υπερσύγχρονο εξοπλισμό για την ανάλυση των υδάτων, ο οποίος χρησιμοποιήθηκε για την αναζήτηση όχι μόνο των ουσιών που περιλαμβάνονται στον κατάλογο προτεραιότητας και παρακολούθησης της ΕΕ , αλλά και πολλών άλλων. «Επικεντρωθήκαμε κυρίως στις ενώσεις του καταλόγου παρακολούθησης, αλλά όχι μόνο. Προσπαθήσαμε να ελέγξουμε περισσότερες από 600 ενώσεις», λέει η Δήμητρα Λαμπροπούλου, καθηγήτρια Χημείας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και επιστημονική υπεύθυνη του Aqua M-II.

Δείγματα ελήφθησαν τόσο από το βορειομακεδονικό όσο και από το ελληνικό τμήμα του ποταμού. Κατά την ανάλυση εντοπίστηκαν φαρμακευτικά προϊόντα (αντιβιοτικά που χρησιμοποιούνται για ανθρώπινη χρήση και ορισμένα κτηνιατρικά), φυτοφάρμακα και βιομηχανικά χημικά. «Οι συγκεντρώσεις αυτών των ενώσεων κυμαίνονταν σε επίπεδα παρόμοια με αυτά που ανιχνεύονται σε υδάτινα σώματα άλλων χωρών της ΕΕ», δήλωσε η Λαμπροπούλου. Τα αντιβιοτικά αποτελούν ισχυρή ένδειξη της παρουσίας αστικών λυμάτων στον ποταμό. Η καθηγήτρια Λαμπροπούλου αναφέρει ότι οι σημερινές εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυμάτων δεν μπορούν να απομακρύνουν το 100% των ενώσεων. Επιπλέον, στο ποτάμι καταλήγουν και ανεπεξέργαστα λύματα, είτε επειδή δεν υπάρχουν εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυμάτων είτε επειδή δεν λειτουργούν σωστά. «Δεν αντιμετωπίζουμε μόνο τα δικά μας προβλήματα, αλλά και τα προβλήματα των γειτόνων μας. Δεν ισχυρίζομαι ότι στην Ελλάδα όλες οι μονάδες επεξεργασίας λυμάτων λειτουργούν άψογα, αλλά στη Βόρεια Μακεδονία τα προβλήματα είναι πολύ πιο έντονα», λέει ο Πέτρος Βαρελίδης, Γενικός Γραμματέας Υδάτων του υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας. «Τα χημικά και τα λιπάσματα από τα πεδινά της περιοχής των Σκοπίων καταλήγουν στο ποτάμι, το ίδιο και κάθε πιθανή βιομηχανική ρύπανση, καθώς και τα αστικά λύματα. Προφανώς, θα ήταν πολύ καλύτερα αν υπήρχε μονάδα επεξεργασίας λυμάτων στην πόλη των Σκοπίων», προσθέτει.

Μία τάση αργής βελτίωσης

Εκτός από το Aqua M-II, το οποίο ήταν ένα εφάπαξ ερευνητικό έργο, η Ελλάδα παρακολουθεί τον ποταμό Αξιό σε τακτική βάση από το 2009 και δημοσιεύει τα αποτελέσματα στο Εθνικό Δίκτυο Παρακολούθησης Υδάτων. Η Ελλάδα λαμβάνει δείγματα κάθε Μάιο, Οκτώβριο και Δεκέμβριο για να προσδιορίσει τη χημική κατάσταση του νερού του ποταμού. «Στο παρελθόν είχαμε κάποιες μικρές, θα έλεγα σημειακές υπερβάσεις – μία φορά υδράργυρο, μία φορά μόλυβδο, που είναι βιομηχανική ρύπανση, και άλλες δύο φορές κάποια λιπάσματα. Αν το εξετάσουμε σε μια περίοδο 20 ετών, βλέπουμε μια τάση βελτίωσης, μια μικρή, αργή αλλά σταθερή βελτίωση. Την τελευταία πενταετία όλες οι μετρήσεις όλων των ουσιών είναι κάτω από τα όρια της ΕΕ» αναφέρει ο Γενικός Γραμματέας Υδάτων του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Πέτρος Βαρελίδης.

Η δημοσιογραφική ομάδα του inside story και του IRL είχε πρόσβαση στα αποτελέσματα των μετρήσεων σε επτά σταθμούς του Αξιού. Μέχρι το 2018 ο σταθμός μέτρησης Ευζώνων , που βρίσκεται κοντά στα σύνορα, αποτύπωνε μια μέτρια οικολογική κατάσταση του ποταμού, ενώ εντοπίστηκαν συγκεντρώσεις υπολειμμάτων από βιομηχανική επεξεργασία και φωσφόρου και αζώτου από τη χρήση λιπασμάτων. Μεταξύ 2018 και 2022 η ποιότητα των υδάτων του Αξιού εμφανίζεται καλή σε όλους τους σταθμούς, με μία εξαίρεση: Το 2018 οι μετρήσεις στους Ευζώνους δείχνουν υπερβάσεις στο φθορανθένιο (ουσία που χρησιμοποιείται στην παρασκευή αγροχημικών, βαφών και φαρμακευτικών προϊόντων) και στο Βαρδάροφ (Βαρδαρόβασης) υπερβάσεις στον μόλυβδο.

Η σύγκριση της συνολικής κατάστασης (χημικής και οικολογικής) μεταξύ της πρώτης και του προσχεδίου της δεύτερης αναθεώρησης του σχεδίου διαχείρισης της λεκάνης απορροής του Αξιού έδειξε σταθερότητα. Από τα 35 επιμέρους υδάτινα σώματα στα οποία χωρίζεται ο Αξιός, εκείνα που βρίσκονται σε καλή κατάσταση μειώθηκαν από 18 σε 16, ενώ την ίδια στιγμή εκείνα με μέτρια κατάσταση αυξήθηκαν από 9 σε 12. Στην προηγούμενη αξιολόγηση πέντε σταθμοί χαρακτηρίζονταν ως «άγνωστης κατάστασης» και τώρα υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία, αν και ελλιπή, ενώ υπάρχει ακόμα ένας σταθμός που χαρακτηρίζεται ως «κακής κατάστασης» – στην 1η αναθεώρηση αυτό συνέβαινε για τον σταθμό Α10 , ενώ στη 2η αναθεώρηση καταγράφονται κακές συνθήκες στην Ελεούσα

.

Image

Γιατί οι βιοδείκτες είναι σημαντικοί

Το νερό του ποταμού ρέει συνεχώς και η όποια ρύπανση μπορεί να διαχέεται, αλλά αφήνει ανεξίτηλο σημάδι στους ζωντανούς οργανισμούς του οικοσυστήματος, στη χλωρίδα και την πανίδα της κοίτης του ποταμού, καθώς και στα ψάρια. Για τον λόγο αυτό, ενώ στην αρχή οι μετρήσεις της ποιότητας των επιφανειακών υδάτων αφορούσαν μόνο την παρουσία χημικών ενώσεων, η ΕΕ σταδιακά θεώρησε ότι πρέπει να εξεταστούν και οι οικολογικοί δείκτες ώστε να αντικατοπτρίζουν την πραγματική κατάσταση του ποταμού. Η οικολογική κατάσταση θεωρείται πλέον ανώτερη από τη χημική κατάσταση, πράγμα που σημαίνει ότι αν οι οικολογικοί δείκτες δεν είναι καλοί, ακόμη και αν δεν ανιχνεύεται χημική ρύπανση σε έναν σταθμό, η συνολική κατάσταση χαρακτηρίζεται ως «κατώτερη της καλής» ή «κακή».

«Είναι δύσκολο να καταγραφεί η ένταση μιας ζημιάς που έχει τελειώσει. Η ρύπανση μπορεί να είναι για λίγες ώρες ή λίγες ημέρες και, σε τέτοιους όγκους νερού, διαχέεται και περνάει, φτάνοντας στη θάλασσα πολύ γρήγορα. Χρειάζεται μια ολοκληρωμένη διάγνωση που να βασίζεται τόσο στη βιολογία όσο και σε βαθύτερες εργασίες» λέει ο Δρ .Σταμάτης Ζόγκαρης, επικεφαλής ερευνητής στο Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών. Ο Ζόγκαρης συντονίζει τις επιστημονικές ομάδες που παρακολουθούν τις οικολογικές παραμέτρους του ποταμού Αξιού. «Από την αρχή της παρακολούθησης, είχαμε συνθήκες κάτω του μέσου όρου. Δηλαδή φτωχές, κακές και μέτριες συνθήκες. Αυτήν την κατάσταση την έχουμε παρατηρήσει σε όλους τους σταθμούς κατά μήκος του ποταμού, από τα σύνορα μέχρι τη θάλασσα. Πράγμα που σημαίνει ότι το οικοσύστημα είναι επιβαρυμένο και σίγουρα αυτή η επιβάρυνση δεν σχετίζεται μόνο με τη ρύπανση» επισημαίνει.

Ο ποταμόλουτσος (Ζίνγκελ) έχει εξαφανιστεί

Ο Ζόγκαρης έχει γράψει μια μονογραφία (Κατεβάστε εδώ τη μονογραφία με τίτλο «Freshwater Fishes and Lampreys of Greece») για τα ψάρια του γλυκού νερού της Ελλάδας. «Τα ψάρια είναι σίγουρα πολύ καλοί δείκτες της ρύπανσης και της αλλοίωσης των οικοσυστημάτων των ποταμών» λέει. Κατά τη διάρκεια των ετών που η Ελλάδα παρακολουθεί συστηματικά τον Αξιό, ορισμένα είδη οξύρρυγχου έχουν εξαφανιστεί. «Έχουμε επίσης χάσει ένα είδος βυθόψαρου που ονομάζεται Zingel Balcanicus , ενδημικό της λεκάνης του Αξιού, που δεν υπάρχει πουθενά αλλού στον κόσμο. Το είδος αυτό έχει εξαφανιστεί από την Ελλάδα και δεν υπάρχει πια στον κύριο ρου, στον μέσο ρου της Βόρειας Μακεδονίας» επισημαίνει ο Ζόγκαρης.

Το Ζίνγκελ δεν είναι το μόνο που εξαφανίστηκε. Μεταξύ 1929 και 1936, άλλαξε η μορφολογία του Δέλτα του ποταμού. Η λίμνη των Γιαννιτσών αποξηράνθηκε και ο ποταμός Αξιός μετατοπίστηκε από τη φυσική του πορεία, για να μην φράξει το λιμάνι της Θεσσαλονίκης με φερτά υλικά. Η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας σχεδιάζει ένα ακόμη έργο αποκατάστασης των εκβολών του Αξιού, προκειμένου να μην μειωθεί το βάθος του Θερμαϊκού κόλπου. Ωστόσο, τα έργα που αλλοιώνουν τη μορφολογία του ποταμού και εξαλείφουν τους μαιάνδρους του έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην οικολογική του κατάσταση και θέτουν σε κίνδυνο και τον μηχανισμό «αυτοκαθαρισμού» του. «Τα παραποτάμια δάση και τα έλη του ποταμού, καθώς και τα νησιά, λειτουργούν ως φίλτρα, ως εργαλεία αυτοκαθαρισμού του ποταμού. Με την ευθυγράμμιση, τα αναχώματα και τα διάφορα έργα, καθώς και την εξόρυξη χαλικιών σε πολλά σημεία, η υδρομορφολογία του ποταμού έχει υποβαθμιστεί. Αν υπήρχαν αυτές οι κατασκευές, θα είχε πολύ μεγάλο θετικό αντίκτυπο στον καθαρισμό του ποταμού» λέει ο Ζόγκαρης.

Τριάντα χιλιόμετρα νότια του Πολυκάστρου, η ΤΕΡΝΑ Ενεργειακή ΑΕ μαζί με τη ΔΕΗ-Ανανεώσιμες λειτουργεί το μικρό υδροηλεκτρικό εργοστάσιο στο φράγμα Ελεούσας

. Χιλιάδες πλαστικά που ταξιδεύουν με τη ροή του ποταμού από τη Βόρεια Μακεδονία προς την Ελλάδα, συλλέγονται εδώ, ενώ άλλα διασπώνται σε μικρά κομμάτια μικροπλαστικού στη διαδρομή. Κατάντη του φράγματος Ελεούσας, ο Αξιός συμβάλλεται με τον παραπόταμο Βαρδαρόβαση, «ένα πολύ μολυσμένο υδάτινο σώμα που αλλάζει τα πάντα στο ποτάμι», σύμφωνα με τον Ζόγκαρη. Τα φυσικοχημικά δείγματα δείχνουν ότι η κατάσταση του συγκεκριμένου παραπόταμου είναι «κακή», ενώ τα ψάρια δυσκολεύονται να επιβιώσουν, αν βέβαια υπάρχουν. Λίγα χιλιόμετρα πιο κάτω, ο Αξιός καταλήγει στην ημίκλειστη θάλασσα του Θερμαϊκού κόλπου.

Ο Βαρελίδης επισημαίνει ότι «όσο κατεβαίνουμε προς τα κάτω, προς το χαμηλότερο τμήμα του ποταμού, το ποτάμι είναι καλύτερο από άποψη χημικών ουσιών. Όσον αφορά τα οικολογικά χαρακτηριστικά που σχετίζονται με τα ψάρια, όσο πιο κάτω πηγαίνουμε στο ποτάμι, τόσο χειρότερα είναι. Και αυτό οφείλεται κυρίως στις τροποποιήσεις που έχει υποστεί ο ποταμός, στις μορφολογικές τροποποιήσεις-επεμβάσεις, για τα τεχνητά κανάλια, αλλά και στη φυσική κοίτη του ποταμού».

Η «μάχη» για το νερό

Η «μάχη» για το νερό στην ελληνική επικράτεια αρχίζει από το σημείο του φράγματος. Το νερό χρησιμοποιείται για την παραγωγή ενέργειας για το υδροηλεκτρικό φράγμα αλλά και για την άρδευση του κάμπου της περιοχής, όπου παράγεται το 80% του ρυζιού της Ελλάδας. «Οι περισσότερες πιέσεις στη λεκάνη του Αξιού, σχεδόν το 85%, προέρχονται από τη γεωργία», λέει ο Γιώργος Ζαλίδης, καθηγητής Γεωργίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και διευθυντής του Διαβαλκανικού Περιβαλλοντικού Κέντρου, το οποίο έχει πραγματοποιήσει μετρήσεις στο φράγμα της Ελεούσας την περίοδο 2010-2017.

Το Ινστιτούτο Εδαφοϋδατικών Πόρων του Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού μετρά τη ροή του ποταμού Αξιού στην είσοδο της Ελλάδας και στη συνέχεια στο Πρόχωμα, περίπου 25 χιλιόμετρα νότια του Πολυκάστρου. «Η σύγκριση των μετρήσεων στους δύο σταθμούς αποκαλύπτει μια ανομοιογένεια στη ροή, που οφείλεται στις ανεξέλεγκτες απολήψεις νερού. Φέτος δεν υπήρχε τέτοιο πρόβλημα, αλλά με την πάροδο του χρόνου υπάρχουν προβλήματα με την ποσότητα. Μερικές φορές κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού το ποτάμι δεν έχει ούτε 5 κυβικά μέτρα ανά δευτερόλεπτο, που είναι η οικολογική ροή. Είναι σχεδόν μηδενική», λέει ο Δρ. Βαγγέλης Χατζηγιαννάκης, διευθυντής ερευνών στο Ινστιτούτο Εδαφοϋδατικών Πόρων. Σύμφωνα με τον ίδιο, το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι ότι οι αγρότες χρησιμοποιούν υπερβολικές ποσότητες νερού για την καλλιέργεια ρυζιού. Ο Σταμάτης Ζόγκαρης λέει ότι «αυτό βέβαια έχει πολύ σοβαρές συνέπειες, όχι μόνο γιατί υπάρχει λίγο νερό, λίγος χώρος για να ζήσουν τα ζώα και τα φυτά στο ποτάμι, αλλά και γιατί αυξάνονται πάρα πολύ οι επιπτώσεις άλλων πιέσεων στο οικοσύστημα».

Οι αγρότες, από την πλευρά τους, «δείχνουν» προς την πλευρά του φράγματος. «Όσον αφορά την ποσότητα του νερού, σημαντικό ρόλο στις διακυμάνσεις παίζει η λειτουργία του υδροηλεκτρικού σταθμού της ΤΕΡΝΑ Ενεργειακή ΑΕ. Ανάλογα με τις ανάγκες της, θα αφήσει το νερό να ρέει προς τα κάτω ή θα το κρατήσει για χρήση στην ηλεκτροπαραγωγή», λέει ο Χρήστος Γαντζάρας, πρόεδρος του συνεταιρισμού Χαλάστρας και της Διεπαγγελματικής Οργάνωσης Ελληνικού Ρυζιού. Με τη σειρά τους, οι αγρότες στήνουν κάθε καλοκαίρι ένα τεχνητό ανάχωμα στο σημείο όπου στενεύει ο Αξιός για να ανεβάσουν τη στάθμη του ποταμού και να αντλήσουν νερό για τα χωράφια τους. Το νερό όμως πρέπει να είναι αρκετό για όλους, για τους αγρότες και για τα φλαμίνγκο και τα άλλα πουλιά που ζουν στο Δέλτα. Όταν η ποσότητα του νερού είναι επαρκής, ο Βαρελίδης λέει ότι τα προβλήματα δεν είναι τόσο εμφανή, αλλά αν η ποσότητα του νερού μειωθεί, «μπορεί να αντιμετωπίσουμε προβλήματα».

Ένα σπάνιο οικοσύστημα υπό πίεση

Η περιοχή του Δέλτα του Αξιού έχει παγκόσμια ορνιθολογική σημασία

. Σχεδόν 300 είδη πουλιών έχουν καταγραφεί, δηλαδή το 66% των ειδών που έχουν παρατηρηθεί μέχρι σήμερα στην Ελλάδα, εκ των οποίων 106 είδη φωλιάζουν εκεί. Το Δέλτα φιλοξενεί επίσης σημαντικούς πληθυσμούς σπάνιων πουλιών, όπως ο αργυροπελεκάνος, η αβοκέτα, η λιμόζα, ο νυχτοκόρακας, ο κρυπτοκόρακας, το νεροχελίδονο, ο μαυροκέφαλος γλάρος και η λαγγόνα, ο στρουθιόμορφος και ο θαλασσοκόρακας. Καθώς βρίσκεται σε έναν από τους κύριους μεταναστευτικούς διαδρόμους της Ευρώπης, χιλιάδες παρυδάτια πουλιά σταματούν για λίγες ημέρες στον υγρότοπο για να τραφούν, ενώ σημαντικός αριθμός υδρόβιων πουλιών συγκεντρώνεται τον χειμώνα.

Με την κλιματική αλλαγή, τη μείωση των βροχοπτώσεων και την εκτεταμένη άρδευση, η παροχή νερού μειώνεται και, ως εκ τούτου, η συγκέντρωση αλάτων στον ποταμό αυξάνεται. Όταν τα πουλιά πίνουν αυτό το νερό, η συγκέντρωση αλάτων επηρεάζει το σώμα τους και έχει αλυσιδωτές επιπτώσεις στο οικοσύστημα στο Δέλτα του ποταμού. «Στις εκβολές του Αξιού πρέπει να υπάρχει μια ορισμένη ποσότητα νερού που ορίζεται ως οικολογικό επίπεδο, ώστε να διασφαλίζεται ότι τα είδη μπορούν να ζήσουν εκεί. Εδώ στην περιοχή υπάρχει συνήθως αυτή η επάρκεια, αλλά σαφώς σε περιπτώσεις ξηρασίας ή όταν πρέπει να παρακρατηθούν ορισμένες ποσότητες νερού, η επάρκεια νερού τίθεται σε κίνδυνο», λέει και η Λία Παπαδράγκα, η οποία εργάζεται στη δημόσια υπηρεσία που είναι υπεύθυνη για την προστασία του τοπικού οικοσυστήματος.

Το γλυκό νερό του ποταμού είναι επίσης απαραίτητο για τους μυδοκαλλιεργητές της περιοχής του Θερμαϊκού, όπου παράγεται σχεδόν το 90% των ελληνικών μυδιών, τα οποία εξάγονται κυρίως στην Ιταλία και τη Γαλλία. «Ο Θερμαϊκός κόλπος είναι κλειστός και το καλοκαίρι, όταν οι θερμοκρασίες είναι πολύ υψηλές, χρειαζόμαστε ακόμα και το ένα κυβικό μέτρο νερού που κατεβαίνει στο ποτάμι, γιατί αν το μύδι δεν έχει υφάλμυρο νερό δεν αναπτύσσεται, δεν μεγαλώνει», λέει ο Χρήστος Ποντίκας, μυδοκαλλιεργητής που βρίσκεται στην περιοχή των Κυμίνων, στο Δέλτα του Αξιού.

Η Βόρεια Μακεδονία και η Ελλάδα μοιράζονται ένα ποτάμι και είναι και οι δύο υπεύθυνες για τα περιβαλλοντικά προβλήματά του. Η διαφορά είναι ότι η Ελλάδα είναι υποχρεωμένη να συμμορφώνεται με το ευρωπαϊκό πλαίσιο και παρακολουθεί τακτικά την κατάσταση του ποταμού, ενώ η Βόρεια Μακεδονία αγωνίζεται ακόμη να δημιουργήσει τις υποδομές που απαιτούνται για την επεξεργασία των λυμάτων και τα εργαστήρια για τη μέτρηση της ρύπανσης. Παρά την εκτεταμένη απόρριψη λυμάτων και την έλλειψη ελέγχων στη Βόρεια Μακεδονία, και παρά την εκτεταμένη παρέμβαση στην υδρομορφολογία στο ελληνικό τμήμα του ποταμού, ο Βαρδάρης/Αξιός έχει επιδείξει μια μοναδική ανθεκτικότητα. Το πλούσιο οικοσύστημά του είναι ακόμη ζωντανό, αλλά οι αυξανόμενες ανθρωπογενείς πιέσεις σε συνθήκες κλιματικής αλλαγής δημιουργούν νέες προκλήσεις.

Η έρευνα αυτή αναπτύχθηκε με την υποστήριξη του Journalismfund Europe.