Το δέντρο συνδέεται με ιδιαίτερους συμβολισμούς ως πηγή ζωής, έμπνευσης και δημιουργίας. Λατρεύτηκε μέσα από τις πολυποίκιλες εκφράσεις του ως ένα ορατό σημείο καθετότητας, ένα σημείο αναφοράς στο χώρο, δηλώνοντας είτε το κέντρο είτε μια αρχή ως σύνορο.
Αποτελεί το συνδετικό κρίκο ανάμεσα σε τρεις κόσμους, τον κόσμο κάτω από τη γη1, αυτόν που βρίσκεται στην επιφάνεια της γης και αυτόν στον ουρανό, όπως επίσης και σε δύο διαφορετικά πεδία δημιουργίας, στο ορατό και το αόρατο.
Σε ένα κλειδί ερμηνείας, και πέρα από την εκδήλωσή του στις τρεις σφαίρες του κόσμου στο χώρο, αντιλαμβανόμαστε ότι συσχετίζεται άμεσα και με την παρουσία του στους τρεις ρυθμούς του χρόνου, καθώς το δέντρο έχει κάποιες ιδιαίτερες ομοιότητες με την ανθρώπινη φύση.
Οι ρίζες του είναι οι εμπειρίες του παρελθόντος, τα ακλόνητα θεμέλια που το κρατούν ζωντανό και όρθιο στη μάχη της επιβίωσης. Κι έτσι μέρα με τη μέρα, χρόνο με το χρόνο οι ρίζες προχωράνε σε μεγαλύτερο βάθος, για να μπορέσουν να θρέψουν τους καρπούς της ζωής στο παρόν μεγαλώνοντας το ανάστημά του. Οι χυμοί επίσης που ρέουν στον κορμό και στα κλαδιά είναι απαραίτητοι, όπως το αίμα που ρέει στον άνθρωπο, για να δημιουργηθούν και να αναπτυχθούν στο μέλλον οι νέοι του βλαστοί. Τα φύλλα του, διαμέσου του αέρα, παράγουν θροΐσματα παράξενα, ήχους ιδιόμορφους, σαν να θέλουν να μας μιλήσουν.
Είναι ένα θαύμα της φύσης αυτός ο αέναος κύκλος δημιουργίας, που ξεκινά μέσα από τα σπλάχνα της γης μέχρι τη στιγμή που πάνω στα κλωνάρια θα ενσαρκωθεί ο καρπός της ζωής. Έτσι το δέντρο μετέχει στο μυστήριο της ζωής και του θανάτου, σε αυτήν τη διαρκή ροή της εναλλαγής μεταξύ της αναγέννησης και της φθοράς.
Ο άνθρωπος ανά τους αιώνες επηρεασμένος και άμεσα εξαρτώμενος από τον περιοδικό κύκλο της βλάστησης, τίμησε το δέντρο με ποικίλους τρόπους μέσα από τα έθιμα και τις παραδόσεις του. Η κάθετη ανάπτυξη του δέντρου και η ταύτισή του αρκετές φορές με το θείο έδωσαν μια άλλη όψη στην ανθρώπινη σκέψη και το συναίσθημα. Για παράδειγμα, ο άνθρωπος, μιλώντας για την καταγωγή και την ιστορία του, χρησιμοποιεί λέξεις που περιέχουν στοιχεία του δέντρου για να εκφραστεί, όπως «το γενεαλογικό μου δέντρο, οι ρίζες μου, είναι παιδιά από τον καρπό ενός γάμου» …
Αν και υπάρχει μια μεγάλη ποικιλομορφία ειδών και διαφορετικών ονομάτων, το δέντρο είναι ένα ως «Δέντρο του Ουρανού», «Δέντρο της Αθανασίας», «Δέντρο των Θεών», «Δέντρο της Ζωής» κ.λπ. και η ουσία του συμβολισμού του παραμένει ίδια κι αναλλοίωτη.
Όπως προαναφέραμε, σε μια παράδοση χιλιάδων χρόνων συναντάμε την άρρηκτη σχέση του ανθρώπου με τα ιερά δέντρα των ναών, των μοναστηριών, των καθαγιασμένων τόπων. Η σχέση του δέντρου με το θείο και με το ιερό φανερώνεται με λατρευτικές πρακτικές όπως είναι η ανάρτηση ταμάτων και αφιερωμάτων στα κλαδιά2, η αποκοπή κλαδιών και φυλλωμάτων για τη δημιουργία ιαματικών παρασκευασμάτων καθώς και περιάπτων, οι εγκοιμήσεις και οι προσευχές κάτω από το ιερό δέντρο για ιάσεις και θεραπείες από διάφορα νοσήματα, τα θυμιάματα κάτω από τα φυλλώματα κ.λπ.
Σε όλους τους παραδοσιακούς πολιτισμούς η ταύτισή του με το ιερό και με την παρουσία κάποιας θεότητας ή ο συμβολισμός της θεότητας με ένα δέντρο είναι δεδομένες πρακτικές που κατέχουν ιδιαίτερες τιμές.
Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε τα εξής: στη βόρεια Ευρώπη οι Βίκινγκς χρησιμοποιούσαν το δέντρο στις γιορτές τους ως σύμβολο αναγέννησης που σηματοδοτούσε τον ερχομό της άνοιξης και την αναγέννηση της φύσης.
Λίγο χαμηλότερα, στην αρχαία Ευρώπη, οι Δρυίδες στόλιζαν με φρούτα και κεριά βελανιδιές προς τιμήν των θεών τους. Σύμφωνα με την κέλτικη μυθολογία η λειτουργία των δέντρων στην κοινωνία τους ήταν σημαντική και σπουδαία, διότι οι Δρυίδες θεωρούσαν ότι ο Ήλιος τα προίκισε με πνευματικές ιδιότητες. Άλλωστε η λέξη Druid (Δρυίδης-Δρυς) προέρχεται από τη λέξη Duir, που σημαίνει βελανιδιά, και υποδεικνύει εκείνον που κατέχει τη γνώση της βελανιδιάς.
Έχουμε επίσης πληροφορίες από την αμερικανική ήπειρο, όπου κάθε καλοκαίρι στα βόρεια υψίπεδά της διάφορες φυλές αυτοχθόνων συγκεντρώνονταν, για να γιορτάσουν, να προσευχηθούν και να χορέψουν γύρω από ένα ιερό δέντρο σχηματίζοντας έναν ιερό κύκλο. Ο σκοπός αυτών των ηλιακών χορών γύρω από το δέντρο ήταν να μεταβιβάσουν κι αυτοί με τη σειρά τους αυτήν την πνευματική ανανέωση στον κύκλο της κοινότητάς τους.
Επίσης για αρκετούς αιώνες οι αρχαίοι Ευρωπαίοι χόρευαν αυτό το μοτίβο κύκλος-δέντρο σε θρησκευτικές συγκεντρώσεις που σχετίζονταν με την εναλλαγή εποχής, αν και ο χρόνος τέλεσης των γιορτών ήταν διαφορετικός σύμφωνα με το γεωγραφικό πλάτος της κάθε περιοχής.
Στην παγκόσμια μυθολογία υπάρχουν ακόμα πολλοί μύθοι που συνδέουν τα δέντρα με τους ανθρώπους, όπως το «δέντρο πατέρας» ή το «δέντρο μητέρα». Σύμφωνα επίσης με λαϊκές δοξασίες υπάρχει το έθιμο να φυτεύουν ένα δέντρο κατά τη γέννηση ενός παιδιού, φανερώνοντας άμεσα το συσχετισμό της ανθρώπινης ζωής και μακροζωίας με τη δύναμη και την αντοχή των δέντρων, κάτι που φαίνεται άλλωστε και σε ένα ρητό που αποδίδεται στον Τζέγκις Χαν «Όποιος φυτεύει πολλά δέντρα, θα ζήσει πολλά χρόνια».
Όμως η πιο διαδεδομένη του έννοια βρίσκεται στη λατρεία του ως κοσμικό δέντρο (Arbor Mundi), ή ως κοσμικού άξονα (Axis Mundi), όπου το σύμπαν είναι το πελώριο δέντρο από όπου εκπορεύονται οι μορφές της ζωής3.
Ως κοσμικός άξονας συνδέεται με το βουνό, τον κίονα κι όλα όσα είναι αξονικά. Συγγενικά στοιχεία ως προς το συμβολισμό του είναι επίσης το κοντάρι και ο στύλος.
Πέρα από την ιερότητα του δέντρου στις θρησκείες, ένα ακόμα ενδεικτικό στοιχείο του φαίνεται στις αναγεννητικές του δυνάμεις. Αν παρατηρήσουμε αρκετές από τις αρχαίες παραστάσεις (σε περίαπτα, σε αγγεία) που περιλαμβάνουν το δέντρο, βλέπουμε να συνοδεύεται πολλές φορές από ένα φίδι-φύλακα, έναν ενδιαφέρον συμβολισμό όπου και τα δύο τονίζουν την ανανέωση της ζωής4.
Πολύ γνωστά κι ενδιαφέροντα στοιχεία για ιδιαίτερα δέντρα αναφέρονται στη δάφνη των Δελφών και τη δρυ, την ιερή βελανιδιά του Δία, στη Δωδώνη όπου δίνονταν οι χρησμοί με το θρόισμα των φύλλων της. Άλλωστε το ιερό δέντρο, ως δέντρο της ζωής, είναι επίσης και μαντικό, άρα και δέντρο της γνώσης.
Τα δέντρα επίσης που φέρουν τροφή είναι πάντα ιερά, όπως το αμπέλι, η μουριά, η ελιά, η αμυγδαλιά κ.λπ5.
Πολλές φορές λατρευτικές εκφράσεις που χρησιμοποιούσαν οι άνθρωποι για να προσφωνήσουν τους θεούς του αρχαίου κόσμου καταδεικνύουν τη σημασία που έδιναν οι πιστοί σε συγκεκριμένα δέντρα. Ενδεικτικά παραδείγματα από την αρχαία Ελλάδα έχουμε με το Διόνυσο να συμβολίζεται με τον κισσό και το κλήμα, μέσω των αναρριχήσεών τους, και να αποκαλείται Δενδρίτης6, ο Ερμής Κεδρίτης, η Άρτεμης να συνδέεται με τη μυρτιά, ο Απόλλων Στυρακίτης και Κυπαρισσίτης κ.λπ.
Όπως αναφέρει σε ένα από τα έργα του ο F. Schwarz7: «Το ιερό δέντρο δεν είναι σεβαστό, επειδή έχει καλό ξύλο ή γιατί δίνει πολύ καλή σκιά ή γιατί τα φύλλα του έχουν ένα ειδικό πράσινο. Η αντικειμενική και υλική λειτουργία του δεν είναι το αντικείμενο του σεβασμού προς αυτό.
Είναι ιερό, γιατί εμπνέει τη δικαιοσύνη, είναι ιερό, γιατί συμβάλει, μιλάει στον άνθρωπο σοφίας. Δεν έχει να κάνει με την υλική του λειτουργία, δηλαδή ένα φυσικό δέντρο δεν δίνει δικαιοσύνη, ένα φυσικό δέντρο δεν ενώνει τον ουρανό με τη γη, ένα συνηθισμένο δέντρο δεν το κάνει αυτό. Και γι’ αυτό είναι ένα σύμβολο.
Ένα σύμβολο είναι ένα αντικείμενο ικανό να δίνει μια σημασία (ένα νόημα) διαφορετική από την υλική λειτουργικότητα αυτού που αυτό εμφανώς αντιπροσωπεύει…»
Γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι υπάρχει μια τεράστια βιβλιογραφία γύρω από το δέντρο, το ρόλο, τις λειτουργίες και τις ιδιότητές του. Θα μπορούσαμε, άλλωστε, να αναφέρουμε πολλά περισσότερα παραδείγματα μέσα από τις χιλιόχρονες ιστορίες και παραδόσεις που εκτυλίσσονται γύρω από τις πολυποίκιλες μορφές του8.
Όμως το παρόν άρθρο δεν γράφτηκε για να καλύψει αυτό το σημαντικό και συνάμα ευρύ φάσμα των ιδιαίτερων και αξιομνημόνευτων συμβολισμών του δέντρου, αλλά για να παρουσιάσει, μέσα από ένα μικρό αριθμό παραδειγμάτων και χωρίς κάποια χρονολογική κατανομή, κάποια σημαντικά στοιχεία του. Έτσι θα μπορούσε να αποτελέσει ένα ερέθισμα για όσους ενδιαφέρονται να ερευνήσουν και να μελετήσουν εκείνες τις πηγές που προσφέρουν αξιόλογα κι επιμέρους στοιχεία για τους ιδιαίτερους συμβολισμούς του.
Άλλωστε, μέσα από αυτά τα μονοπάτια παρατηρούμε την υλική υπόσταση αυτού του στοιχείου που καλείται δέντρο, ανεξαρτήτως ιστορίας και πολιτισμού, να μεταλλάσσεται σε κάτι που ξεφεύγει από τα όρια του εφήμερου και του προσωρινού περνώντας στη διαχρονικότητα της ανθρώπινης κουλτούρας και ιστορίας.
Παραπομπές:
(1) Υπάρχουν αναφορές από αρχαίες δοξασίες λαών πως σε ορισμένα δέντρα κατοικούν οι ψυχές των νεκρών ή πως είναι ο πρώτος σταθμός των ψυχών πριν αναχωρήσουν για τον άλλο κόσμο.
(2) Π.χ η Αγία Μυρτιά στο μοναστήρι της Παναγίας Παλιανής στο νομό Ηρακλείου όπου οι πιστοί κρεμούν στο δέντρο αφιερώματα.
(3) (Για περισσότερες πληροφορίες βλ. Σκανδιναβική Μυθολογία, αρχαία Έντα, δέντρο Yggdrassill). Το Δέντρο της Ζωής είναι το έλατο του Βόντεν, το οποίο αργότερα έγινε το χριστουγεννιάτικο δέντρο. Στην αρχαία Σουμερία και τη Βαβυλωνία συμβόλιζε την κοσμική ανανέωση με επτά κλαδιά, όπως υπάρχουν οι επτά πλανήτες και οι επτά ουρανοί. Δέντρα επίσης με πλεγμένους κλώνους φανερώνουν τα ζεύγη αντιθέτων, το γιν και γιανγκ στην ενότητα του ΤΑΟ.
(4) Το φίδι αλλάζει το δέρμα του, το δέντρο αν είναι αειθαλές κρατά τα φύλλα (ικμάδα) αντιπροσωπεύοντας την αιώνια ζωή και το αθάνατο πνεύμα. Όταν είναι φυλλοβόλο βγάζοντας νέα φύλλα δηλώνει την αναγέννηση και την ανανέωση. Δεν είναι τυχαίο που κλαδιά και φύλλα χρησιμοποιούνταν σε μυητικές τελετές, για να συμβολίσουν τη μυητική αναγέννηση του μύστη.
(5) Το «Σόμα» στην αρχαία Ινδία και αντίστοιχα το «Χαόμα» στο αρχαίο Ιράν ήταν η ιερή τροφή των θεών και των μυημένων θνητών.
(6) Είναι θεός της αμπέλου, θεός της συκιάς, Συκίτης. Είναι θεός του κισσού, είναι Άνθιος, θεός των ανθισμένων φυτών, είναι Φυτάλμιος, θεός της ανάπτυξης. Ο Διόνυσος είναι ο θεός όλων των αναπτυσσόμενων πραγμάτων, κάθε δένδρου και φυτού και φυσικού προϊόντος. Αργότερα γίνεται αποκλειστικά θεός της αμπέλου. Αντίστοιχα στην αρχαία Λακωνία μια μυρτιά λατρευόταν ως Άρτεμη Σώτειρα.
(7) Fernand Schwarz: Διακεκριμένος Ανθρωπολόγος, Ιδρυτής και Διευθυντής του Δ.Ο.Ν.Α στη Γαλλία.
(8) Η λατρεία της Μεγάλης θεάς στους αρχαίους πολιτισμούς κυρίως της Λεκάνης της Μεσογείου συνδέεται κατά κανόνα με το ιερό της δέντρο. Άλλες παραδοσιακές και θρησκευτικές εκφράσεις του περιλαμβάνουν το χριστιανικό δέντρο του Σταυρού, την καταγωγή του Χριστού από τη βασιλική γενιά του Δαβίδ, που από το πλαγιασμένο σώμα του γενάρχη Ιεσσαί φύεται ένα δέντρο, το σκανδιναβικό Υγκντραζίλ, το καββαλιστικό Δέντρο της Ζωής, το δέντρο της σαμανικής έκστασης της ανόδου και της καθόδου, το Δέντρο «Μπο», όπου κάτω από αυτό ο Βούδας πέτυχε τη φώτισή του και είναι ένα ιερό κέντρο, σύμβολο της μεγάλης αφύπνισης, κ.λπ.
