του Σλαβόι Ζίζεκ*
[Στην Κίνα συμπληρώνονται φέτος σαράντα χρόνια από την έναρξη της οικονομικής μεταρρύθμισης του Ντενγκ Σιάο Πινγκ. Τα αποτελέσματά της είναι περισσότερο από εντυπωσιακά! Το μέσο ετήσιο εισόδημα του Κινέζου ανήλθε από 50 δολάρια σε 7.500!!!. Ο ιδιωτικός τομέας – ανύπαρκτος το 1978 – παρήγαγε το 2017 το 60% του ΑΕΠ της Κίνας αναδεικνύοντάς την πρώτη οικονομική δύναμη. Παρά τον οικονομικό φιλελευθερισμό, το καθεστώς εξακολουθεί να παραμένει μια κομουνιστική δικτατορία με ό,τι αυτή συνεπάγεται για τις ελευθερίες των πολιτών. Σύμφωνα μάλιστα με την έκθεση ‘’Ελευθερία στο Διαδίκτυο’’ του Freedom House**, η Κίνα οργανώνει σεμινάρια σε άλλες χώρες για το πως θα περιορίσουν την αμφισβήτησή τους μέσω του Διαδικτύου, δηλ. πώς θα περιορίσουν την ελευθερία της έκφρασης. Aυτός ο αρμονικός συνδυασμός καπιταλισμού και δικτατορίας μόνο ανησυχίες μπορεί να εμπνεύσει…Ε.Δ.Ν.]
Με σπάνιες εξαιρέσεις, το γεγονός ότι η δημοκρατία και ο καπιταλισμός πάνε χέρι-χέρι έχει μέχρι στιγμής θεωρηθεί ως λόγος του Ευαγγελίου. Η σημερινή άνοδος της Κίνας μας αναγκάζει να αμφισβητήσουμε αυτό το δόγμα.
Οι επίσημοι κινέζοι θεωρητικοί της κοινωνίας παρουσιάζουν μια εικόνα του σημερινού κόσμου που έχει μείνει στην εποχή του ψυχρού πολέμου.
Για αυτούς, η παγκόσμια πάλη ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον σοσιαλισμό συνεχίζεται αμείωτα, το φιάσκο του 1990δεν ήταν παρά μια προσωρινή αποτυχία και, σήμερα, οι δύο μεγαλύτεροι ανταγωνιστές δεν είναι πλέον οι Ηνωμένες Πολιτείες και η ΕΣΣΔ, αλλά η Αμερική και η Κίνα που παραμένει σοσιαλιστική χώρα.
Ερμηνεύουν την έκρηξη του καπιταλισμού στην Κίνα ως ένα εκτός προγράμματος παράδειγμα αυτού που ονομάστηκε στην αρχή της Σοβιετικής Ένωσης η Νέα Οικονομική Πολιτική, γι ‘αυτό, κατ’ αυτούς, αυτό που έχουμε στην Κίνα είναι ένας νέος “σοσιαλισμός με κινεζικά χαρακτηριστικά” αλλά σίγουρα πρόκειται για σοσιαλισμό. Το Κομμουνιστικό Κόμμα παραμένει στην εξουσία και κατευθύνει και ελέγχει στενά τις δυνάμεις της αγοράς.
Επιπλέον, ο Ιταλός Μαρξιστής Domenico Losurdo, ο οποίος πέθανε τον περασμένο Ιούνιο, ενδιαφέρθηκε για αυτό το θέμα και υπερασπίστηκε, ενάντια στον «καθαρό» μαρξισμό που θέλει να δημιουργήσει μια νέα κομμουνιστική κοινωνία αμέσως μετά την επανάσταση, ένα πιο ‘’ρεαλιστικό’’ όραμα το οποίο εκθειάζει μια προοδευτική προσέγγιση με στροφές και αποτυχίες.
Εξορθολογισμός της πραγματικότητας
Ο Roland Boer, καθηγητής στο Πεκίνο, υπενθυμίζει την αξέχαστη εικόνα του Losurdo να πίνει τσάι σε έναν πολυσύχναστο δρόμο της Σαγκάης, τον Σεπτέμβριο του 2016: “Μέσα στη φασαρία, την κυκλοφορία, τη διαφήμιση, τα ψώνια και τον οικονομικό δυναμισμό του τόπου, δήλωσε ο Ντομένικο: “Μ’ αρέσουν όλα αυτά. Να τι μπορεί να κάνει ο σοσιαλισμός! Βλέποντας το έκπληκτο βλέμμα μου, πρόσθεσε με ένα χαμόγελο: «Είμαι αναφανδόν υπέρ της μεταρρύθμισης και του ανοίγματος».
Ο Boer συνοψίζει το σκεπτικό για αυτό το «άνοιγμα»: «Η μεγαλύτερη προσπάθεια αφορά στις παραγωγικές σχέσεις, με έμφαση στη σοσιαλιστική ισότητα και στη συλλογική προσπάθεια. Όλα αυτά είναι πολύ καλά, αλλά αν εξισωθούν όλοι απλώς και μόνο στη φτώχεια, δεν βλέπουμε το ενδιαφέρον. Ο Ντενγκ και οι συνεργάτες του προτάσσουν μια άλλη διάσταση του μαρξισμού: την ανάγκη απελευθέρωσης των δυνάμεων παραγωγής ».
Ωστόσο, για τον μαρξισμό, η “απελευθέρωση των δυνάμεων παραγωγής” δεν είναι “μια άλλη διάσταση”, αλλά ο ίδιος ο λόγος για τον οποίο πρέπει να μετασχηματίσουμε τις σχέσεις παραγωγής.
Να και η κλασική διατύπωση του Μαρξ: «Σε ένα ορισμένο στάδιο της ανάπτυξής τους, οι υλικές παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας έρχονται σε αντίθεση με τις υπάρχουσες παραγωγικές σχέσεις ή, σε νομικούς όρους, με τις σχέσεις ιδιοκτησίας με τις οποίες είχαν μετασχηματιστεί μέχρι τότε. Από μορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων που ήταν, αυτές οι σχέσεις γίνονται εμπόδια. Τότε ωριμάζει ο χρόνος για κοινωνική επανάσταση».
Η ειρωνεία είναι ότι, για τον Μαρξ, ο κομμουνισμός γεννιέται από το γεγονός ότι οι καπιταλιστικές πτυχές της παραγωγής καθίστανται εμπόδιο στην περαιτέρω ανάπτυξη των μέσων παραγωγής. Αυτό σημαίνει ότι αυτή η εξέλιξη μπορεί να προέλθει μόνο από το πέρασμα (ξαφνικό ή προοδευτικό) μιας καπιταλιστικής οικονομίας της αγοράς σε μια οικονομία κοινωνικοποιημένη.
Αλλά οι “μεταρρυθμίσεις” του Deng Xiaoping δείχνουν το αντίθετο. Σε μια δεδομένη στιγμή, είναι απαραίτητο να επιστρέψουμε στον καπιταλισμό για να επιτρέψουμε την οικονομική ανάπτυξη του σοσιαλισμού.
Πλήρης αλλαγή
Και αυτό δεν είναι η μόνη ειρωνεία, υπάρχει και μια άλλη, ακόμα μεγαλύτερη. Η αριστερά του εικοστού αιώνα ορίζεται από την αντίθεσή της σε δύο θεμελιώδεις τάσεις της νεωτερικότητας: την κυριαρχία του κεφαλαίου με τον επιθετικό ατομικισμό της και την αλλοτριωτική δυναμική της και την αυταρχική-γραφειοκρατική κρατική εξουσία της.
Αυτό που έχουμε στη σημερινή Κίνα είναι ακριβώς ο συνδυασμός, στην ακραία του μορφή, αυτών των δύο χαρακτηριστικών: ένα ισχυρό αυταρχικό κράτος και μια άγρια καπιταλιστική δυναμική.
Οι ορθόδοξοι μαρξιστές αγαπούσαν να χρησιμοποιούν τη φράση «διαλεκτική σύνθεση αντιθέτων», εννοώντας ότι η πραγματική πρόοδος συμβαίνει όταν συνδυάζονται οι καλύτερες από τις δύο αντιτιθέμενες τάσεις. Αλλά φαίνεται ότι η Κίνα συνένωσε αυτό που θεωρούσαμε ως το χειρότερο των δύο αντίθετων τάσεων (φιλελεύθερος καπιταλισμός και κομμουνιστικός αυταρχισμός).
Πριν από χρόνια, ένας Κινέζος κοινωνικός θεωρητικός που ήξερε την κόρη του Ντενγκ Σιαπίνγκ μου διηγήθηκε μια ενδιαφέρουσα ιστορία. Ένας σύντροφος που επισκέφτηκε τον Ντενγκ στην επιθανάτιο κλίνη του, τον ρώτησε ποια θεωρεί την καλύτερή του ενέργεια. Περίμενε τη συνήθη απάντηση, δηλαδή το οικονομικό άνοιγμα που οδήγησε στην πρωτοφανή ανάπτυξη της Κίνας.
Προς έκπληξη όλων, απάντησε: “Όχι. Η καλύτερή μου ενέργεια ήταν ότι, όταν οι ηγέτες αποφάσισαν να ανοίξουν την οικονομία, αντιστάθηκα στον πειρασμό να φτάσουμε μέχρι το τέλος και να ανοίξουμε την πολιτική ζωή στη δημοκρατία και τον πολυκομματισμό. (Σύμφωνα με ορισμένες πηγές, αυτός ο πειρασμός να φθάσουν μέχρι το τέλος ήταν αρκετά ισχυρός σε ορισμένους κύκλους του Κόμματος και η απόφαση να διατηρηθεί ο έλεγχος του κόμματος δεν ήταν προφανής).
Ένα τεστ
Πρέπει να αντισταθούμε εδώ στον φιλελεύθερο πειρασμό να φανταστούμε ότι, εάν η Κίνα είχε επίσης ανοίξει στην πολιτική δημοκρατία, η οικονομική της πρόοδος θα ήταν ακόμη πιο γρήγορη. Πράγματι, η πολιτική δημοκρατία θα μπορούσε να δημιουργήσει νέες αστάθειες και εντάσεις που θα εμπόδιζαν την οικονομική πρόοδο. Όπως συνέβη στις περισσότερες χώρες της πρώην ΕΣΣΔ …
Και άν αυτή η πρόοδος (καπιταλιστική) ήταν δυνατή μόνο σε μια κοινωνία που κυριαρχείται από μια ισχυρή αυταρχική εξουσία; Ας θυμηθούμε την κλασική μαρξιστική διατριβή για τη νεώτερη Αγγλία: ήταν προς το συμφέρον της αστικής τάξης να αφήσει την πολιτική εξουσία στην αριστοκρατία και να κρατήσει γι ‘αυτήν την οικονομική δύναμη. Ίσως κάτι παρόμοιο συμβαίνει στη σημερινή Κίνα: ήταν προς το συμφέρον των νέων καπιταλιστών να εγκαταλείψουν την πολιτική εξουσία στο Κομμουνιστικό Κόμμα.
Σύμφωνα με τον Γερμανό φιλόσοφο Peter Sloterdijk, αν υπάρχει ένα άτομο στη μνήμη του οποίου θα ανεγείρονται μνημεία σε εκατό χρόνια, είναι ο Lee Kuan Yew, ο Σιγκαπούρος ηγέτης που εφεύρε και εφάρμοσε τον λεγόμενο “καπιταλισμό με ασιατικές αξίες”. (Αξίες που φυσικά δεν έχουν καμία σχέση με την Ασία αλλά με όλα όσα σχετίζονται με τον αυταρχικό καπιταλισμό).
Σε κάθε περίπτωση, ο ιός αυτού του αυταρχικού καπιταλισμού εξαπλώνεται αργά αλλά σίγουρα σε όλο τον κόσμο. Πριν ξεκινήσει τις μεταρρυθμίσεις του, ο Deng Xiaoping πήγε στη Σιγκαπούρη και εξέφρασε την ικανοποίησή του για το μοντέλο αυτό που πρέπει να ακολουθήσει όλη η Κίνα.
Αυτές οι εξελίξεις έχουν παγκόσμια ιστορική σημασία. Επειδή μέχρι τώρα ο καπιταλισμός έμοιαζε άρρηκτα συνδεδεμένος με τη δημοκρατία. Υπήρξε, φυσικά, από καιρό σε καιρό προσφυγή στην άμεση δικτατορία, αλλά μετά από μια δεκαετία ή δύο, επέστρεφε και πάλι η δημοκρατία (όπως για παράδειγμα στη Νότια Κορέα και τη Χιλή ).
Σήμερα όμως η σύνδεση μεταξύ δημοκρατίας και καπιταλισμού διακόπηκε. Είναι λοιπόν πολύ πιθανό ότι αυτό που μας περιμένει στο μέλλον είναι κάτι σαν τον κινεζικό «καπιταλιστικό σοσιαλισμό», έναν σοσιαλισμό που απέχει πολύ από τον σοσιαλισμό που ονειρευόμασταν.
*Ο Σλαβόϊ Ζίζεκ είναι Σλοβένος φιλόσοφος και κριτικός θεωρητικός με επιρροές από τον Χέγκελ, τον Μαρξ και τον Λακάν. Σήμερα διευθύνει το Ινστιτούτο Κοινωνιολογίας και Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Λουμπλιάνα.
**http://www.atlantico.fr/decryptage/et–maintenant–chine–vend–methodes–censure–etranger–qui–se–profile–pour–monde–ou–democraties–liberales–ont–perdu–monopole–soft-3549661.html#rAleovCGMUr4kvfZ.99
Μετάφραση: Ευάγγελος Δ. Νιάνιος
Ως γνωστόν, το ανώτερο στάδιο του κομμουνισμού… είναι ο καπιταλισμός.
Η Κίνα πραγματώνει το προφανές lol.