Του Αλκη Καλλιαντζίδη, Οικονομολόγου, [email protected] www.kalkis.eu
Οι διάφορες εφαρμογές λαϊκισμού κατά το παρελθόν και το παρών μας υποχρεώνουν να τις εξετάσουμε για να αποφύγουμε τις παγίδες που μας στήνουν, ιδιαίτερα εν όψει των πολλαπλών εκλογικών αναμετρήσεων που έχουμε μπροστά μας οσονούπω.
Κατά την Βικιπαίδεια, «o Λαϊκισμός είναι η στάση και η συμπεριφορά που συναντάται στην πολιτική και στην τέχνη και χαρακτηρίζεται από υπερβολική και μη αυθεντική λαϊκότητα. Το επίθετο “λαϊκός” αναφέρεται σε αυτόν που προέρχεται από το λαό».
Η Ευρώπη υπήρξε για πολλά χρόνια το θέατρο μιας αναζωπύρωσης των λαϊκισμών. Ένας όρος πολύπλοκος για την κατανόησή του και, ως εκ τούτου, φορέας ασάφειας.
Οι διαφορές τους είναι προφανείς σε πολλές πτυχές τους. Κι όμως, είτε πρόκειται για το νέο κυβερνητικό συνασπισμό στην Ιταλία, είτε για τις σκληρές κυβερνήσεις της δεξιάς στην Πολωνία και την Ουγγαρία, είτε για την μεταλλαχθείσα ριζοσπαστική αριστερά στην Ελλάδα, είτε για τον Εθνικό Συναγερμό της Le Pen και της Ανυπότακτης Γαλλίας του Jean-Luc Mélenchon, είτε για τον μικρό ακροδεξιό σχηματισμό Vox των Santiago Abascal και José Antonio Ortega στην Ισπανία, όλοι αυτοί οι πολιτικοί φορείς έχουν έναν κοινό παρονομαστή. Το να κουβαλάνε ή να τροφοδοτούν έναν πολιτικάντικο λόγο που μπορεί να οριστεί ως «λαϊκιστικός». Η επιτυχία των μεν και των δε στις διάφορες εθνικές και ευρωπαϊκές εκλογές κατέστησε την αναζωπύρωση του λαϊκισμού ιδιαίτερα έντονη στην Ευρώπη τα τελευταία δέκα χρόνια. Αυτή η τάση λαϊκισμού διαπερνά όλες τις ηλικίες και τάξεις και προφανώς δεν αφορά μόνο την δική μας ήπειρο. Συναντάμε πράγματι τον λαϊκισμό και στις Ηνωμένες Πολιτείες του Donald Trump, στη Ρωσία του Πούτιν όπως και στην Τουρκία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν ή στον Chavismo στη Βενεζουέλα ή στη Βραζιλία του ακροδεξιού υποψηφίου Jair Bolsonaro…
Ο διπλανός χάρτης, της εφημερίδας Le journal de dimanche που έδωσε στη δημοσιότητα στις 20-09-2018, 
αποτυπώνει αυτήν την εξέλιξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση κατά τη δεκαετία 2008-2018. Η χρωματική απόχρωση του γκρίζου είναι συνάρτηση των εκλογικών αποτελεσμάτων που έφεραν τα λαϊκιστικά κόμματα στη χώρα τους από το 0% έως και πάνω από το 50% των ψήφων που έλαβαν κατά την εν λόγω χρονική περίοδο. Για αυτό νομίζω ότι αποτελεί μια ανάγκη, στα πρόθυρα μιας ευρωπαϊκής προεκλογικής εκστρατείας που θα μπορούσε να αποδειχθεί καθοριστική για την πορεία της ευρωπαϊκής οικοδόμησης (οι Ιταλοί λαϊκιστές στην εξουσία μας υπόσχονται ότι τον Ιούνιο του 2019 η Ευρώπη δεν θα υπάρχει, όπως την ξέρουμε!), να ξαναδούμε την έννοια του Λαϊκισμού. Γιατί εάν αυτή η δυναμική των ευρωπαϊκών λαϊκισμών οφείλεται συχνά στις εκλογικές επιτυχίες της ακροδεξιάς ή της άκρας αριστεράς (ο θεωρητικός Σύριζα), θα ήταν λάθος να την αποδώσουμε μόνο σε αυτό. Στην πραγματικότητα, ο λαϊκισμός, ο εξτρεμισμός, ο εθνικισμός ακόμη και ο ευρωσκεπτικισμός είναι έννοιες που σήμερα συχνά συγχέονται και παραπλανούν τον ευάλωτο πολίτη.
Ο λαϊκισμός, ένας «παραπλανητικός» όρος
Αλλά τότε, τι είναι ο λαϊκισμός; «Η πλειοψηφία των παρατηρητών συμφωνούν σήμερα ότι ο λαϊκισμός είναι μια 
πολιτική στάση που διαιρεί την κοινωνία στα δύο», εξηγεί στην εφημερίδα Le journal de dimanche ο Jean-Yves Camus, διευθυντής του «Παρατηρητηρίου Ριζοσπαστικών Πολιτικών στο Ίδρυμα Jean-Jaurès». Πράγματι ποιος δεν θυμάται το 2015 το διχαστικό προεκλογικό σύνθημα του Σύριζα «ή αυτοί ή εμείς»; Ποιος δεν παρακολουθεί σήμερα στην Ιταλία τον Ματέο Σαλβίνι να έχει χωρίσει τους συμπατριώτες του σε «φιλο-πρόσφυγες» και «αντι-πρόσφυγες». Σε μια χώρα, όπως και η Ελλάδα, η οποία είχε τόσο μακρά ιστορία 
προσφυγιάς Ιταλών προς όλον τον κόσμο! Ποιος δεν παρακολουθεί τους αριστερο-δεξιούς λαϊκιστές να καταφέρονται συλλήβδην ενάντια στις περίφημες ελίτ (πολιτικές, οικονομικές ή μεντιατικές) της παγκοσμιοποίησης, διατηρώντας φυσικά μια ρητορική κανακέματος του Λαού. Τελευταία παραπλανητική ρητορεία : «Εγώ και η Λεπέν περιμαζεύουμε την κοινωνική κληρονομιά της Αριστεράς που πρόδωσε τις αξίες της και υπερασπιζόμαστε τους μη προνομιούχους που η Αριστερά έχει ξεχάσει», δήλωσε πρόσφατα στη Ρώμη ο Ματέο Σαλβίνι, παρακαθήμενος της Le Pen, η οποία στη διπλανή αφίσα που έβγαλε λέει με νόημα : «Παντού στην Ευρώπη οι ιδέες μας κατακτούν την εξουσία».
Μερικοί θεωρούν τον λαϊκισμό ως ένα στυλ, άλλοι τον περιορίζουν σε έναν δημαγωγικό λόγο.
Μόλις τεθεί ο όρος λαϊκισμός, η συζήτηση μακραίνει. Παραμένει πηγή αντιφάσεων ή παρεξηγήσεων. Συχνά χρησιμοποιείται επιζήμια ακόμα και από εκείνους που τον απορρίπτουν. Στην πραγματικότητα, ο όρος είναι
«πολυνοηματικός» και ως εκ τούτου «παραπλανητικός», λέει ο ιστορικός και πολιτικός επιστήμονας Stéphane François, του Πανεπιστημίου της Valenciennes. «Μερικοί θεωρούν τον λαϊκισμό ως ένα στυλ, άλλοι τον περιορίζουν σε έναν δημαγωγικό λόγο», λέει. Επομένως, είναι αδύνατο να βασιστεί ο λαϊκισμός σε ένα δόγμα. «Η έκφρασή του εξαρτάται από τον τόπο όπου γεννήθηκε και συνδέεται με την ιστορία της χώρας μέσα στην οποία αναπτύσσεται», εκθέτει ο Stéphane François. «Στην Ολλανδία, π.χ., η λέξη λαϊκισμός παραπέμπει σε ένα δεξιό κόμμα που ριζοσπαστικοποιείται (το κόμμα για την ελευθερία, το PVV, που έγινε αντι-ισλαμικό), ενώ στην Γαλλία ο όρος λαϊκισμός χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσουμε ένα κόμμα της άκρας δεξιάς που προσπαθεί να αλλάξει προβιά (τον Εθνικό Συναγερμό). Να αποδαιμονοποιηθεί από τις ακρότητες του ιδρυτή του Jean-Mari Le Pin. «Το τελευταίο αυτό σημείο αφορά επίσης τους Δημοκρατικούς της Σουηδίας, οι οποίοι κατέγραψαν τελευταία μια νέα εκλογική προοπτική στη χώρα τους: αυτό το κίνημα από την αρχή νεοναζιστικό μετατράπηκε σε κόμμα εθνικιστικής και λαϊκιστικής δεξιάς, έτοιμο σήμερα να κυβερνήσει με τους συντηρητικούς.
Ακόμα μια παγίδα που πρέπει να αποφεύγουμε είναι η επικάλυψη μεταξύ λαϊκισμού και ακροδεξιάς. «Η άκρα 
δεξιά δεν είναι πάντα λαϊκιστική, π.χ. οι βασιλόφρονες δεν είναι εξ ορισμού λαϊκιστές», αναφέρει ο Jean-Yves Camus. Είναι επίσης αβλεψία να αναφερθούμε στα πιο ριζοσπαστικά κινήματα της ακροδεξιάς, όπως παρακάτω οι Ούγγροι Jobbik ή οι Έλληνες της Χρυσής Αυγής, στην απλή κατηγορία των «λαϊκιστών» : το σχέδιό τους, κληρονομημένο από τον ναζισμό, πάει πολύ πέρα από αυτόν. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Stéphane François, «ο λαϊκισμός είναι η εξτρεμιστική ομιλία, με την έννοια ότι ωθεί στην ανατροπή των πάντων, στο ταρακούνημα των πάντων …Φέρει από μόνος του ριζοσπαστικούς σπόρους». Ο λαϊκισμός δεν είναι επίσης το προνόμιο μόνο της δεξιάς και μπορεί 
μια χαρά να βρίσκεται και στην αριστερά. Πάρτε για παράδειγμα τον Jean-Luc Mélenchon, ο οποίος παραδέχεται ο ίδιος ότι «αναλαμβάνει τον λαϊκισμό του». Η «Ανυπότακτη Γαλλία» εμπνέεται άλλωστε από τις γραφές του διδύμου Ernesto Laclau-Chantal Mouffe, που είναι οι θεωρητικοί του αριστερού λαϊκισμού, όπως αναφέρει η ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας Le journal de dimanche στις 20-09-2018. Ο λαϊκισμός της δεξιάς συνδέεται στενά με την ταυτοτική της διάσταση : απορρίπτει ό,τι θα ήταν αντίθετο με τα συμφέροντα του αμυνόμενου λαού, είτε 
πρόκειται για την Ευρωπαϊκή Ένωση (κριτική της παγκοσμιοποίησης και της απώλεια της εθνικής κυριαρχίας ), είτε για τους πρόσφυγες (που θεωρούνται επιβλαβείς για μια κοινωνία). Στα Αριστερά, ο λαϊκισμός εκδηλώνεται μέσα από ένα μαρξιστικό όραμα της κοινωνίας και των ελίτ της, ιδιαίτερα της καπιταλιστικής τάξης. «Αυτή είναι η περίπτωση του Jean-Luc Mélenchon», λέει ο Jean-Yves Camus. «Αλλά ο ηγέτης της «Ανυπότακτης Γαλλίας», νομίζω ορθά, αρνείται τη σημασιολογική μετατόπιση που μπορεί να γίνει ανάμεσα στον λαϊκισμό και τον εθνικισμό».
Ίσως δεν έλαβε υπόψη του τον ελληνικό «Εθνολαϊκισμό» των ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ που καλά κρατεί 4 χρόνια στην εξουσία.
